लिम्बू र उसकाे भूमी

संसार भरी आदिवासीहरुले आफ्नो भूमीसंग सांस्कृतिक र जीविकोपार्जनको मात्र सम्बन्ध नभएर एक आध्यात्मिक सम्बन्ध पनि रहेको कुरा बारम्बार व्यक्त गर्ने गरेका छन् । उनीहरु भूमीसंगको सम्बन्धलाई अन्योन्याश्रित अथवा तोडिन नसकिने सम्बन्ध छ भन्छन् । भन्नु पनि स्वाभाविक हो, आदिवासीको पहिचान भनेको उसको भूमीसंग गाँसिएको छ । त्यो भूमीसंग उसको लिखित वा अलिखित इतिहास जोडिएको हुन्छ किनभने त्यस भूमीमा बसोबास गर्ने र त्यसलाई आफ्नो बनाउने पहिलो समुदाय उनीहरु नै हुन् । त्यसैले उसको सांस्कृतिक परम्परा त्यहि भूमीसंग जोडिएर आएको हुन्छ । आख्यान तथा मिथक वा लोककथाहरुले उनीहरुको आदिम भूमी बारेमा केहि न केहि भनिरहेको हुन्छ भन्नुको मतलब भूमी के हो, यसलाई कसरी व्यवहार गर्ने, त्यो भूमीमा उसका पूर्खाहरुले के के गरे, उनीहरुको जीवनमा त्यसको औचित्य के छ आदि ।

“यो धर्तीलाई खन्नु हुन्न, यो धर्ती हाम्रो आमा हो”, “धर्तीलाई चोट दिनु आमालाई चोट दिनु सरह हो” भन्ने मान्यता राख्ने आदिवासीहरु अझै पनि खेतीपाति गर्दैनन् । “यो धर्ती हाम्रो होइन, यो धर्ती केहि समयका लागि हामीले हाम्रो सन्ततिहरूबाट लिएका हौ” भन्ने मान्यता लिने उत्तर अमेरीकन ईन्डियन (फस्ट नेसन) हरु धर्तीलाई सन्ततिको सम्पत्ति मानेर भूमीको रेखदेख गर्नु पर्छ, त्यसको शोषण गर्नु हुन्न भन्ने मान्यता राख्दछन् । त्यसैगरी “यो भूमी तिम्रो होइन बरु तिमि यो भूमीको हौ” भन्ने मान्यता धेरै ठाउँका आदिवासीहरुले भन्ने गरेका छन् । यस्ता भनाईहरु आदिवासीहरुको उखानटुक्का र आख्यानहरुमा प्रशस्तै आउँछन् । यस्ता भनाईहरुबाट के बुझ्नु पर्दछ भने आदिवासी समुदायमा धर्ती वा भूमीको मालिक हुँदैन र भूमी किनबेच गरिने वस्तु पनि होइन ।

लिम्बूहरुको चइःत् मुन्धम (सृष्टिवर्णन सम्बन्धी मुन्धुम) कै कुरा गरौ । पहिलो मान्छेको रुपमा सृष्टिकर्ता देवता पोरोक्मी याम्फिमिवाले खाम्बोङ्बा–लुङ्बोङ्वा बनाए । उनीहरुलाई बनाउँदा माटोको प्रयोग गरेर बनाए । बनाउँदा उनीहरु साह्रै सानो भए, यत्ति सानो कि खुर्सानीको बोटमा झटारो हान्नु पर्ने र बाख्राको बढ्क्यौलको भारी लगाउनु पर्ने । त्यस्तो सानो मान्छेले पृथ्वी अर्थात् धर्तीमा भएका विभिन्न वस्तुहरुको भोगचलन र व्यवस्थापन गर्न सक्दैन भन्ने सोचेर तिमिहरु धर्ती वा जमीनको मालिक–मालिक्नि भएर बस्नु भन्छन् । यसबाट के देखिन्छ भने लिम्बू समुदायमा धर्तीको मालिक–मालिक्नि खाम्बोङ्वा–लुङ्बोङ्वा जो माटोबाट बनाइएको मान्छे हुन् । यहाँ के बुझ्नु पर्दछ भने धर्तीको मालिक कोहि होइन उनी आफै नै हुन् । यो देहधारी मान्छेको काम आफू बाँचिन्जेल त्यस धर्तीमा चलखेल गर्ने र मरेपछि धर्तीमा समाहित हुने हो । त्यसैले लिम्बू समुदायमा मानिसको अन्तिम संस्कार गर्दा र उसलाई जमिनमा गाड्दा खाम्बोङ्वा–लुङ्बोङ्वासंग जमिन किन्ने संस्कार गरिन्छ । जमिन किन्ने संस्कारले यो धर्ती मान्छेको होइन भन्ने कुरा इंगित नै गर्छ । तर मेरो विचारमा यो पैसा तिरेर जमीन किन्ने संस्कार धेरै पछि आएको हुनुपर्छ किनभने पैसाको इतिहास लेखन परम्परासंग जोडिएको छ भने मुन्धुम त्यो भन्दा धेरै पुरानो हो । त्यस माथि जो जमीनको मालिक हो, जसलाई हामीले देख्न सक्दैनौ, त्यो व्यक्तिसंग वस्तु किनबेच गर्ने भन्ने कुरा पनि अनौठो देखिन्छ । लिम्बू समुदायमा मृत्यु पछि मान्छेको आत्मा पितृलोकमा जान्छ भन्ने पनि मान्यता छ । उसको शरीर मात्र पृथ्वीमा रहन्छ । त्यो पृथ्वीमा रहने शरीरको सहि व्यवस्थापन गर्ने जिम्मा यहाँ रहेका मानिसहरुको हो । त्यसको लागि जमीनमा गाड्ने एउटा उकृष्ट उपाय हो किनभने मरिसकेपछि त्यो शरीरलाई जमिनमा गाड्दा त्यसले नयाँ उम्रिने बोटविरुवाका लागि माटो मलिलो बनाउने काम गर्छ यसको साथै जमीनभित्र रहने किराहरुका लागि खानाको काम पनि गर्छ । यसरी मृत शरीरको उपयोग हुन्छ । मृत शरीरलाई जमीनमा गाड्नको लागि जमीनको मालिकलाई भेटी चढाएर, तिम्रो धर्तीमा यो मानव शरीरको विस्थापन गर्नको लागि जमिन किन्ने भन्दा पनि अनुमति माग्ने काम हो । जसरी ईश्वरलाई खुशी पार्न हामी विभिन्न किसिमका अनुष्ठानहरु गर्छौ, त्यस्तो खाले अनुष्ठान धर्तीको लागि पनि गर्छौ । यो अनुष्ठान मान्छेलाई धर्तीसंग जोड्ने एक महत्वपूर्ण अनुष्ठान पनि हो भनि बुझ्नु पर्दछ ।

लिम्बूहरुमा जमीन किनबेच गर्ने वास्तविक इतिहास हेर्दा पनि त्यो धेरै पुरानो छैन । किपट उन्मुलन÷हरण (२०२० साल) पछि मात्र किपट जग्गा रैकर (व्यक्तिगत) भयो र लिम्बूवानमा जमिनको किनबेच गर्ने चलन आयो । त्यो भन्दा पहिले किपट जग्गा किनबेच हुन्थेन । किपट भूमीको स्वामित्व सामुहिक हुने गर्दथ्यो, समूहको व्यवस्थापनमा रहेको उक्त भूमीको किनबेच गर्ने वा हुने भन्ने सोच नै हुँदैन थियो । त्यसकारण पनि लिम्बू समुदायमा भूमी किनबेच गरिन वस्तु होइन र मानिस भूमीको मालिक पनि होइन भन्ने अवधारणा रहेको थियो भन्न सकिन्छ । यस अवधारणा अनुसार मानिस आफ्नो जीवन जीउनको लागि भूमीको व्यवस्थापन गर्छ वा भनौ भूमिमा रहेका वस्तुहरुको उपभोग गर्छ । तर उसलाई भूमीमाथि अनुचित व्यवहार गर्नु बर्जित छ भन्दा फरक पर्दैन ।

उहारणको लागि लिम्बूहरुले मनाउने विभिन्न चाँडबाँड र अनुष्ठानहरुमा भूमीलाई पूजा गरिन्छ । चासोक चाँडमा भूमीले अन्न दिए वापत धन्यवाद दिइन्छ र खेतिपाति गरिने क्रममा जमीनमा भएका जीवहरुको जानि–नजानि हत्या गरिन्छ त्यसको लागि माफी पनि मागिन्छ भन्ने गर्दछन् ज्ञाताहरु । त्यसैगरी योक्वा पूजा गर्दा जमीन र वातावरणलाई पूजा गरिन्छ, पानीलाई पूजा गरिन्छ र खेतिपाति राम्रो होस्, राम्रो वर्षा होस्, विनास नहोस् भनी पूजा गरिन्छ । नाहाङमा (शिर उठाउने पूजा) गर्दा पनि मानिसलाई उसको आदिम भूमी वा उसको उत्पतिस्थल (माङ्गेन्ना यक) संग जोड्ने गरिन्छ । यसरी विभिन्न समयमा विभिन्न किसिमका पूजा आराधाना भूमीलाई केन्द्रमा राखेर गरिन्छ । मानसिको अस्तित्व नै उसको भूमीसंग जोडिने गरिन्छ । त्यसैले लिम्बूको पहिचान भूमीसंग शक्तिशाली ढंगबाट जोडिएको हुन्छ ।

यसर्थ लिम्बूहरुको भूमी पहिचान त हुन्दै हो त्यसको साथै भूमी जीवनको अभिन्न अंग पनि हो । किपट हरण र नेपाली भाषाको आधिपत्यसंगसंगै लिम्बूहरुको आफ्नो थातथलोबाट बसाईसराईको कारण विस्तारै उनीहरुको भूमीसंगको सम्बन्ध पनि छुट्दै गएको देखिन्छ । नयाँ पुस्तालाई भूमी किनबेच हुने वस्तु भएको छ । यो लिम्बूहरुको भूमी सम्बन्धी अवधारणाबाट धेरै परको कुरा हो । तथापि लिम्बू भूमी र त्यो संग जोडिएको पहिचानले अहिले राजनैतिक मोड लिएको छ । भूमी माथिको रजनीतिलाई हेर्ने अर्को पटो त छदै छ ।

नोटः यो लेख कस्तो लाग्यो? तपाईहरुको टिप्पणी कमेन्ट बक्समा लेख्नुहोला । मन परे लाइक र सेर पनि गर्नुहोला ।

काम नलाग्ने सुझाव

सबैलाई चाहिने, जताततै पाइने चिज हो सुझाव । कसैसंग तपाई आफ्नो सानो समस्या सुनाउनुस् तपाईलाई चाहिए पनि नचाहिए पनि भरपुर मात्रामा सुझाव पाउनुहुन्छ । कतिपय सुझव काम लाग्दा हुन्छन् त कति हु‘दैनन् किनभने तपाईको समय, परिस्थिति र सोच अनुसार ति सुझाव काम वा नलाग्ने हुन्छन् । खासमा सुझावलाई नराम्रो भन्न मिल्दैन किनभने सुझाव दिनेले प्राय: भलै होस् भनेर सुुझाव दिएका हुन्छन् ।

कुनै समयमा म एक सरकारी कार्यालयको शाखा अधिकृतको काम गर्थे । काम गर्ने क्रममा त्रुटिहरु पनि हुने गर्थे । कतिपय गल्ति आफूले नजानेर हुन्थ्यो भने कतिपय सहकर्मीको कारणले । तर जे भए पनि गल्ति बहन गर्ने जिम्मेवारी मेरो कॉधमा आइपथ्यो । गल्ति भएपछि सच्याउन पनि पथ्र्यो र गल्ति नहोस् भन्ने कोशिश सधै रहन्थ्यो । कहिले काहि उक्त गल्तिको कारण हाकिमबाट खप्कि खाने अवस्था पनि आउ‘थ्यो । गल्ति भएपछि जिम्मेवारी लिने र फेरी नदोहोर्‍याउने कुरा पनि हाकिम सामु भट्याउथे । मेरो यस्तो अवस्था देखेर एकदिन अर्को हाकिम सहाबले मलाई बोलाएर एउटा सल्लाह दिनुभयो । त्यो सल्लाह थियो “डु नट किप द बल इन योर कोर्ट” अर्थात् आºनो कोर्टमा बल नराख्नु । बुझ्नेलाई श्रीखण्ड भने झै मैले उहॉले भन्नु भएको कुरा मैले बुझीहाले । देशखाई सेस हुनुभएको मेरो हाकिम नेपाली प्रशासनको सचिव भै सक्नु भएको कारण प्रशासन कसरी चल्छ र त्यसमा कसरी चल्नु पर्छ भन्ने कुरा राम्ररी थाहा थियो । त्यो बेला उक्त सुझाव मलाई भयंकर राम्रो लाग्यो । त्यहि रणनीति बेला बेलामा प्रयोग पनि गरे । त्यसले काम पनि राम्रै गर्‍यो । अरुको भनाई खानु पनि परेन । यसो बिचार गरेर हेरेको त मेरो वरीपरीका अन्य सहकर्मीहरुले पनि यो उपाय सधै अपनाउनु हुने रहेछ । बुझ्दै जान्दा यो त सरकारी प्रशासनमा जता पनि अपनाइने रणनीति रहेछ । सिधै भन्ने हो भने यो त हाम्रो प्रशासनको संस्कार नै रहेछ । मलाई भने काम गरेको महिनौ दिन पछि मात्र थाहा भयो ।

अहिले फर्केर हेर्दा “डु नट किप द बल इन योर कोर्ट” वाला संस्कार त नेपाली प्रशासन मात्र होइन यो नेपाली राजनीति र अन्य क्षेत्रको पनि संस्कार बनि सकेको रहेछ । टेनिस खेलमा खेलाडिहरु बललाई व्याटले हान्छन् । त्यसरी व्यटले बल खेल्दा सकेसम्म आफ्नो कोर्टमा बल खस्न दिदैनन् । बल खस्यो भने आफ्नो मार्क घट्छ र प्रतिद्वन्दीले खेल जित्छ । त्यसैले बल आफेनो कोर्टमा आउने बित्तिकै त्यसलाई प्रतिद्वन्दीको कोर्टमा फालिहाल्नु पर्छ । हाम्रा नेता र राजनीति पार्टीहरुलाई हेर्‍यो भने जहिले अरुलाई नै दोषी देखाइराखेका हुन्छन् । आफू सत्तामा भए पनि आफूले काम गर्न नसक्नुमा विरोधी पार्टीले असहयोग गर्नुले हो भन्छन् । तर आफ्नो कमजोरीको जिम्मेवारी लिदैनन् । जिम्मेवारीको बल सधै अर्कोको कोर्टमा फालिराखेका हुन्छन् ।

Photo from google

प्रशासनिक क्षेत्रमा पनि राजनीतिमा जस्तो यो संस्कार व्याप्त छ । सानो तिनो देखि ठूला कामहरु अरुको कारण रोकिएको हो र त्यसमा आफ्नो कुनै हात नरहेको बताउछन् । बाटो बनेन, किन बनेन भनेर प्रशासकलाई सोधे ठेकदारले गर्दा भन्छन्, ठेकदारलाई सोध्यो सरकारले पैसा दिएन भन्छ, नेतालाई सोध्यो हामीले गरीराखेका छौ तर सरोकारवालाहरुले अवरोध गरे भन्छन् । कसैले पनि आफ्नो कमजोरीको जिम्मेवारी लिदैनन् । सबै अरुको कारणले काम भएन र अरुलाई दोष थोपर्न खप्पिस देखिन्छन् । सबै अर्काकै कोर्टमा बल हान्न तल्लिन छन् । यस्ता उदाहरण कयौ छन् ।

जस जति सधै आफूले लिने र अपजस जति सबै अरुलाई दिने । त्यस्तो त सधै हु‘दैन । जस लिन जान्नेले अपजस लिन पनि सिक्नु पर्छ र आफूलाई सुर्धादै जानु पर्छ । सधै “डु नट किप द बल इन योर कोर्ट” भन्ने संस्कार बोकेर कसैको पनि भलो गदैन । अर्काको टाउकोमा दोष जति थोपारेर क्षणिक रुपमा हल्का महसुस त होला तर दिर्धकालिन रुपमा हु‘दैन । त्यो त पानी माथिको ओभानो जस्तो मात्र हुन्छ ।

कुनै समयमा एकदमै राम्रो लागेको “डु नट किप द बल इन योर कोर्ट” भन्ने यो सुझाव अहिले फर्केर हेर्दा काम नलाग्ने सुझाव हो भन्ने लाग्छ किनभने यसले जिम्मेवारी लिनबाट भाग्न सिकाउ‘छ । सॉचै नै देशको मुहार फेर्ने हो भने अबको सुझाव “वि रेस्प्नसिबल फर व्हाट यू डु” हुनु पर्छ । राम्रो नराम्रो जस्तो नतिजा जस्तो भए पनि आफ््नो कॉधमा आएको कामको जिम्मेवारी लिउ, जस मात्र होइन अपजस पनि लिउ भन्ने सुझाव सबैले सबैलाई दिनु पर्छ ।

नोट : भाग्य वा र्दुभाग्य भनौ त्यस कार्यालयमा मैले एक वर्ष पनि काम गरिन । त्यहॉ मैले धेरै कामहरु सिके । त्यहॉ काम छाडेपछि मैले अन्य धेरै संघसंस्थाहरुमा काम गर्ने मौका पाए र झन् धेरै अनुभवहरु संगाल्न पाए ।

लुगा सुकाउने कला

जसरी गीत गाउने, चित्र बनाउने, खाना पकाउने, टपरा गास्ने, माला उन्ने कला हुन् त्यसरी नै लुगा सुकाउने पनि एक कला हो । त्यसैले लुगा सुकाउने कामलाई चानचुने नठानौं । हुन त अहिलेको युगमा कति जनालाई लुगा सुकाउने वा सुकाउनु पर्छ भन्ने पनि थाहा छैन होला । लुगा मेसिनमा पनि सुकाइन्छ भने कत्तिले आफूले यो काम नै गर्दैनन्, त्यसैले यस बारे थाहा नै छैन होला । लुगा सुकाउने कला हो भनेर भन्यो भने मान्छेहरु हॉस्छन् । जे पायो त्यहि कमलाई कला भनिदिने पनि भन्छन् । अरुले जे भने पनि म चॉहि यसलाई कला भन्छु ।

जाडोमा काठमाण्डौको हरेक घरको छतमा मान्छेहरु घाम तापेर बसेको देख्न पाइन्छ । त्यो संगै उनीहरुको छेऊमा डोरीमा लुगा सुकाएको पनि देख्न सकिन्छ । लुगा घुएको, सुकाएको हेर्न रमाइलो लाग्छ । मैले लुगाा सुकाएको मेरो छिमेकीहरुले हेरी बस्नु हुन्छ । म पनि उहॉहरुले लुगा सुकाएको हेरीराख्छु । कसै कसैले त लुगा राम्रोसंग ननिचोरी सुकाएको देख्दा, अलि राम्ररी निचोरेर सुकाउन पनि भन्न भ्याउछौ । लुगा सुकाउ‘दा उल्टो पारेर सुकाउनु पनि जरुरी छ नत्र घामले लुगाको रंग खुईल्याईदिन्छ । लुगा सुकाउ‘दा लुगाबाट राम्ररी पानी निचोर्नु आवश्यक हुन्छ, नत्र लुगा सुक्न समय लाग्छ । लुगा निचोरी सकेपछि लुगालाई राम्रोसंग झड्कारेर सुकाउनु पनि आवश्यक छ । नत्र लुगा सुक्दा खेरी लुगा चाउरीएको हुन्छ । लुगालाई राम्ररी झड्कारेर सुकाएमा लुगा तनक्क तन्किएको हुन्छ । मेरो एक जना काकीले लुगा एकदम झड्कारेर तनक्क तन्काएर सुकाउनु हुन्थ्यो । त्यसरी सुकाउ‘दा लुगा सुक्दा तनक्क तन्किएको हुथ्यो जसले गर्दा उहॉले लुगामा आइरन लगाइराख्न आवश्यक छैन भन्नुहुन्थ्यो । लुगामा आइरन लगाउने/नलगाउने भन्ने छुट्टै कुरा होला तर लुगा राम्रोसंग तन्काएर सुकाउ‘दा लुगा राम्रोसंग सुक्छ र लुगा उठाउ‘दा कम चाउरी परेको हुन्छ ।

लुगा सुकाउ‘दा निचोर्ने, उल्टो पार्ने र सुकाउ‘दा तन्काएर सुकाउने पाटो एउटा छ भने अर्को पाटो भने घामसंग सम्बन्धित छ । लुगा सुकाउ‘दा घामको स्थिति पनि याद गर्नुपर्ने हुन्छ । लुगा सुकाउने छत एउटै भए पनि त्यसको भिन्न ठाउ‘मा भिन्न किसिमले घामको ताप पर्छ । बिहानै लुगा सुकाउने हो भने पूर्व फर्काएर सुकाउ‘दा लुगा चॉडो सुक्छ, दिउ‘सोतिर सुकाउ‘दा पश्चिमतिर फर्काउदा चॉडा सुक्छ । छेऊछाऊमा घरहरु छन् भने कतापट्टि घाम छेक्छ/छेक्दैन त्यो पनि याद गर्न जरुरी छ । गर्मीमा घाम धेरै लाग्ने भएकोले जतापट्टि लुगा फर्काउ‘दा पनि लुगा चॉडै सुक्छ तर पूर्व–पश्चिम सबैभन्दा छिटो सुक्ने दिशा हुन्छ । जाडोमा सूर्य दक्षिणतिर जाने हुनाले दक्षिण/दक्षिण–पश्चिम तिर फर्काएर लुगा सुकाउ‘दा चॉडो सुक्छ । जाडोमा सूर्यास्त हेर्नुभयो भने गर्मिमा जस्तो सिधै पश्चिम दिशामा अस्ताउ‘दैन, अलि दक्षिणतिर ढल्किएको देख्नसक्नु हुन्छ ।

Photo: Olga Lioncat/pexel.com

लुगा सुकाउ‘दा लुगालाई घाममा देखाउने (एक्सपोजर) मा पनि ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । प्रा:यले लुगा सुकाउ‘दा यो कुरालाई याद गर्दैन तर जति धेरै कपडालाई घाममा फर्काउन सकियो त्यत्ति नै छिटो लुगा सुक्ने हुन्छ । उदाहरणको लागि टिसर्टलाई ठिक आधा पारेर सुकाउ‘दा त्यो चार दोब्बार हुन्छ र छायापट्टि लुगा सुक्न समय लाग्छ तर टिसर्टको तलपट्टिको सिलाईबाट झुन्डाएर सुकायो भने त्यो दुईपत्र हुन्छ र चॉडो कपडा सुक्छ । यसरी कपडा सुकाउ‘दा सिलाई भागलाई घामपट्टि फर्काउदा, सिलाई भाग पनि संगै सुक्छ । यस्ता सानातिना कुराहरुलाई ध्यन दिएर लुगा सुकाएमा लुगा चॉडो सुक्ने र राम्रोसंग सुक्ने हुन्छ ।

लुगा सुकाउने काम त एउटा उहारण मात्र हो । हरेक काम गर्दा स–साना कुराहरुमा ध्यान दिएर काम गर्ने गरे त्यो साधारण कामहरु पनि विशिष्ट बनिदिन्छ । मैले माथि भने झै त्यो साधारण काम कला भईदिन्छ । यस्ता दिनानुदिन गरिने कामहरुलाई चॉ‘खलाग्दो बनाइदिन्छ । यसरी काम गर्दा काम, काम नभएर खेल जस्तो भइदिन्छ । दार्शनिक ऐलेन वार्टले भने जस्तो “खेले जस्तै गरेर काम गर” (वर्क लाईक अ प्ले) । खेल खेल्दा आफूलाई रमाइलो लाग्छ । जब रमाइलो लाग्छ, समय र मेहेनत गरेको पत्तै हु‘दैन । काम गर्दा दिक्दार लाग्ने पनि हु‘न्दैन र आफूले गरेको काम प्रति सन्तुष्टि पनि हुन्छ । यो अवधारणा, खासगरी जेन बौद्धमार्गीहरुले अपनाएको पाइन्छ । उनीहरु वर्तमान अवस्थामा जीवन जीउने कुरामा विश्वस राख्दछन् र त्यसै अनुसार जीवन जीउने गर्छन् ।

आफू गृहणी भएको कारण सधै दिनदिनै दोहोरीने काम गरिरहन्दा कहिलेकाहि कहिले नसकिने काम कत्ति गर्नुपर्ने भनेर दिक्क लाग्छ । तर ती कामको आफ्नै महत्व पनि छ । परिवार अघि बढ्नको लागि, परिवारको स्वास्थ्यको लागि ती कामहरु आवश्यक छन् । त्यसैले ती कामलाई गुह्ये काम भनेर तल्लो दर्जाको काम नभई विशिष्ट काम हुन् भन्ने ध्येय मैले लिएकी छु । दिनदिनै गर्ने मेरा कामहरुलाई खेल जस्तो गरेर गर्ने कोशिश गरीरहेकी छु । दैनिक जीवनमा गरिने कामहरुमा रमाउने र त्यसमा सन्तुष्ट हुने क्रम पनि जारी छ ।

तपाई पनि आफ्नो कामलाई सानो नठान्नुहोस् र कामलाई खेल खेले जस्तो गरेर त्यसमा रमाउने कोशिश गर्नुहोस् भन्ने मेरो अनुरोध छ ।

तुलना किन गर्ने?

तुलना गर्नु मान्छेको प्रवृति नै हो ।  तुलना नगर्नु, अझ बच्चाहरुको अगाडि त गर्दै नगर्नु भन्छन् । बच्चाहरु बीच तुलना गर्नाले बच्चाको कलिलो दिमागमा नकारात्मक असर गर्छ भन्छन् । बच्चा होस् वा बुढा उसले कुनै न कुनै रुपमा तुलना गरीरहेकै हुन्छ । छ वा छैन भन्ने मनमा आइनै हाल्छ । तर अरुले तुलना गर्नु र आफैले तुलना गर्नुमा फरक छ, त्यसैगरी नकारात्मक र सकारात्मक तुलनामा पनि भिन्नता छ । त्यसैले अनावश्यक तुलना गर्ने भन्दा पनि सहि तरीकाले तुलना गर्न सिक्नु पर्छ भन्ने मलाई लाग्छ । एउटा भनाई पनि छ नी “तिमि दु:खी छौ भने आफूभन्दा दु:खीलाई हेर” । आफूभन्दा दु:खी संग तुलना गर्दा आफूलाई “म त उ भन्दा सुखी रहेछु” भन्ने भावना जाग्छ र आफूलाई उ भन्दा राम्रो अवस्थामा रहेछु भनेर खुशीको अनुभूति हुन्छ । यसले आफूमा सकारात्म भावना संचार गर्छ ।

अहिले पुषको जाडो दिनमा पानी परेर जाडोलाई झन् जाडो बनाइदिएको छ । गृष्मको तातो दिन याद आइरहेको छ । यस्तो हड्डी नै चिसो हुने दिन भन्दा जेठको पसिना निकाल्ने दिनै राम्रो भन्ने लागिराखेको पनि छ । गर्मीमा जीउ त दुख्दैन, लुगा पनि कम लगाए पुग्छ, चिसो खानेकुरा पनि खान पाइन्छ र दिन पनि लामो हुन्छ । यिनै कुराहरु सम्झेर गर्मी मौसम कहिले शुरु हुन्छ भनेर कुरीराख्छौ । गर्मी मौसम आयो भने यो भन्दा ता जाडै आए हुन्थ्यो, बरु तातो सुप र चिया खाएर, सिरक ओढेर बस्थे भन्ने लाग्छ । यस्ता खाले तुलनाले गर्दा एउटा मौसमलाई अर्को भन्दा विशिष्ट बनाएको छ ।

हामी समाजमा भएका हरेक गतिविधिको तुलना गरिरहेको हुन्छौ । राम्रो–नराम्रो भनेरा जोखि तौली राखेका हुन्छौ । त्यसै अनुसारका मूल्य–मान्यताहरु पनि बनाइराखेका हुन्छौ । त्यसै अनुसार राम्रो व्यक्ति र नराम्रो भनी तुलना गर्छौ । ठिक गर्‍यो वा ठिक गरेन भन्छौ । आफू र आफ्ना मान्छेहरु सहि बाटोमा हिडिदियोस् भन्छौ । त्यहॉ पनि हामी सहि र गलत (बाटोको) तुलना गछौ । हामी सफल व्यक्तिहरूकाे जीवनी पढ्ने, सुन्ने वा हेर्ने गर्छाैं किनभने उनीहरूकाे जीवनीबाट प्रेरणा लिईरहेका हुन्छाै । त्यहाँ पनि एक खाले तुलना नै गरिरहेका हुन्छाै । आफूले गर्न नसकेकाे वा गर्न मन लागेकाेकाम कुराहरू कसरी गर्न सक्छाै भनेर उपाय खाेजिराखेका हुन्छाै । आफू सफल बनाउने बाटाे खाेज्छाै । त्यसैले तुलना गर्ने हामी र हाम्रो समाजको प्रवृति नै हो । त्यसलाई हामीले बदल्न सक्दैनौ तर हामीले आफूलाई तुलना गर्दा सहि किसिमले तलना गर्न सिक्नु पर्छ भन्ने हो । ”अरुले घोडा चढ्यो भन्दैमा आफू धूरी नचड्नु” भन्ने उखानै छ नी । अरुसंग तुलना गर्दा आफूलाई नै हानी खोक्सानी हुने गरी नगर्नु भन्ने नै त हो । अरूले प्रगति गर्याे, सम्पति कमायाे, मैले त्यस्तै गर्न सकिन भनेर पिर लिने, टाउँकाे दुःखाउनाले आफूलाई नै हानि गर्छ । त्याे व्यक्ति जति नै धन-सम्पति कमायाै भने पनि त्याे भन्दा धनी अर्काे व्यक्ति भेटिन्छ । त्यस्ताे तुलनाले हामीलाई अर्कै खाले दुस्चक्रमा फसाउछ । बरू पहिले म कस्ताे थिए, अहिले कहाँ छु र कस्ताे छु भनेर आफैसंग आफूलाई तुलना गर्ने । त्यसै अनुसार आफ्नाे प्रगतिकाे बाटाे राेज्न सके उत्तम हुन्छ ।

सधै सुखै सुख भइदियो भने दु:ख कस्तो हुन्छ भन्ने थाहा पनि हु‘दैन र सुखको अनुभूति पनि हु‘दैन । सुख के हो बुझ्नुलाई दु:ख पनि देखेको हुनुपर्छ । तब त सुख र दु:ख बीचको तुलना गर्न सकिन्छ । जीवन रमाइलो बनाउनलाई उदास हुनुको अनुभूति भएको हुनुपर्छ  तब न त रमाइलो के हो थाहा हुन्छ । त्यसैले आज दु:खी हुँन्दा सधै दु:खी नै रहिरहनेछौ भन्ने नसोचौ, बरु यो समय पनि बितेर जानेछ भन्ने सोचौ । अनि दु:खबाट खुशी हुने बाटो खोजौ ।

जनगणनाको राजनीति

हरेक दश वर्षमा गरीने राष्ट्रिय जनगणना गत कार्तिक २५ देखि मंसिर ९ गतेसम्म भयो  । राष्ट्रिय जनगणनामा नेपालमा बसोबास गरीरहेका हरेक व्यक्तिको ठाउ‘को गन्ने काम गरिन्छ । भन्नाको मतलब नेपालमा बसोबास गर्ने प्रत्येक व्यक्तिको नाम, थर, उमेर लगायत शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारी सम्बन्धी व्यक्तिगत विवरण लिइन्छ । त्यस्ता विवरणहरु प्रत्येक घरमा पुगेर लिइन्छ । नेपालमा वि.सं. १९६८ देखि राष्ट्रिय जनगणना गरिन्दै आएको छ ।

जनगणनामा संकलन गरिएको तथ्याङ्कबाट नेपालको चित्र संख्यामा देखिन्छ । कति महिला छन्, कति पुरुष, कति बालबालिका, कति बृद्ध । त्यसैगरी कित जात/जाति, भाषा/भाषि, धर्म, रोजगार, साक्षर/निरक्षर जस्ता तथ्याङ्क देखाउ‘‘छ । त्यसैगरी जनसंख्या कसरी वृद्धि भइरहेको छ, शिक्षा र स्वास्थ्यमा पहुाच कस्तो छ जस्ता आकडाहरु संकलन गरीएको सूचनाबाट आउ‘छ । यसरी जनगणनाबाट आएको तथ्याङ्कले नीति तथा कार्यक्रम बनाउन र कार्यान्वयन गर्न मद्दत गर्दछ । सरकारी जागिरमा आरक्षणको लागि कोटा छुट्याउने देखि लिएर निर्वाचान क्षेत्र निर्धारण गर्ने र संसदमा समानुपातिक सिट छुट्याउने सम्मको लागि तथ्याङ्क काम लाग्छ । कुन ठाउ‘मा कति स्कूल वा स्वास्थ्य चौकि चाहिन्छ वा रेडियो नेपालबाट नेपाली बाहेक अर्को कुन भाषामा समाचार प्रसारण गर्ने भन्ने सम्मका निर्णय जनगणनाबाट संकलन गरिएको तथ्याङ्कले दिन्छ ।

तथ्याङ्कले दिने आकडा र त्यसले प्रभाव पार्ने नीति तथा कार्यक्रमको कुरा एकातिर छ भने अर्कोतिर गणनाको राजनीति । तथ्याङ्कलाई विभिन्न समूह तथा समुदायले आ–आफ्नै ढंगले हेर्ने गरेका छन् । त्यसै अनुसार राष्ट्रिय जनगणना उनीहरुको लागि महत्वपूर्ण छ । सहि तथ्याङ्क आइदियोस् भन्ने चाहना राख्नेहरु जति छन् त्यति नै तथ्याङ्कलाई आफ्नो अनुकुल बनाउनेहरु पनि छन् । जस्को जनगणनामा पहु‘च हुन्छ, उसैले त्यसलाई आफ्नो अनुकुल बनाउने कसरत पनि गरेका थिए त्यसैले जनगणना सधै विवादित भइरहन्छ । अनि जनगणनाको वैधतामा पनि सधै प्रश्न उठ्ने गर्दछ ।

तथ्याङ्क कि मित्थाङ्क

राष्ट्रिय जनगणनाको तथ्याङ्कलाई मिथ्याङ्कको आरोप सधै लाग्ने गरेको छ । खासगरी आदिवासी जनजाति, दलित लगायत अन्य सिमान्तकृत समुदायले आफूहरुको जनसंख्या जति हुनुपर्ने हो त्यति नदेखाएको र अन्य तथ्याङ्कहरु पनि समुदायमा देखिने जस्तो नभएको वा समुदायका झल्को नदिने भएको भनि मिथ्याङ्क भन्ने  गरेका छन् । खासगरी जनगणनामा गणकहरुले प्रश्नावली राम्ररी प्रश्न गरेर नभर्ने, उत्तरदाताहरुले उत्तर दिए अनुसार फारम नभर्ने र कतिपय स्थानमा उत्तरदाताको घरमै नपुगी फारम भर्ने गर्छन् भन्ने लालछना गणकहरुलाई लाग्ने गरेको छ । फारम भर्ने समयमा, खासगरी जाति, भाषा र धर्मको महलमा गणकहरुले आफूअनुकुल वा शासकको इच्छा अनुसार फारक भर्ने कारणले सहि तथ्याङ्क नआउने गरेको हो भन्ने उनीहरुको भनाई छ । उदाहरणको लागि हिन्दू धर्मको संख्या धेरै देखाउनको लागि गैर–हिन्दूहरुलाई पनि हिन्दू बनाईदिने आदि । यस वर्ष भएको जनगणनामा एक जनाले गैर हिन्दू धर्मवालम्बीलाइ हिन्दू लेखेको भनेर प्रकाउ परेको समाचार पनि सुन्नमा आएको थियो । त्यसैगरी गणकहरुले डटपेन नचलाएर पेन्सिलले फारम भरेको भनेर पनि सामाजिक संजालमा आपत्ति गरिएका पोष्टहरु राखिएका थिए ।

जनगणना/भनगणना राष्ट्रिय जनगणनाको समयमा अर्को चर्चाको विषय हुन्छ “जनगणना कि भनगणना” । यो चर्चा खास गरी गणक तालिम लिने–दिने समयमा धेरै हुन्छ । गणकहरुलाई जनगणनाको फारक कसरी भर्ने, हरेक प्रश्नले के सोधेको र त्यो किन महत्वपूर्ण छ देखि लिएर उत्तरदाताहरुलाई उत्तरदाताले फारममा भनेको प्रश्न बुझेनन् भने कसरी बुझाउने सम्मका कुराहरु सिकाइन्छ । अनि उत्तरदाताले बुझे अनुसार र उत्तरदाताले जे उत्तर दिन्छ त्यहिल लेख्नु भनेर निर्देशन दिइन्छ । उत्तरदाताले दिएको उत्तरलाई आफूले बुझे वा थाहा पाए अनुसारले नलेख्नु भन्ने निर्देशन हुन्छ । त्यसैले खासगरी गणकहरुले जनगणनालाई “भनगणना” पनि भन्ने गर्छन् ।

खासगरी जनगणनामा स्थानिय स्तरको स्कूलका शिक्षकहरुलाई गणक बनाएर परिचालन गरिन्छ । स्थानिय स्तरमा काम गरिरहेकाले समुदायका (खासगरी गाउ‘मा) सबै जनालाई उनीहरुले चिन्ने हुनाले उनीहरुको व्यििक्तगत कुराहरु पनि थाहा हुने र उत्तरदाताले आफूलाई थाहा भएको उत्तर अपेक्षा गरे अनुसार नदिएमा आफूले सच्याउन नपाउने भएकाले “भनगणना” भन्ने गरेका पनि छन् ।

पहिचानको राजनीति

पहिचान खास गरी जाति, भाषा, धर्म, लिङ्ग वा क्षेत्रको आधारमा बन्ने गर्दछ । नेपाल बहुजातिय, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक मुलुक हो भन्ने तथ्य जनगणनाबाट आउने तथ्याङ्कले पनि देखाउ‘छ । कुनै पनि जाति वा समुदायको आकडा जनगणनामा देखिने बित्तिकै सो जाति वा समुदाय पनि छ र त्यो समुदायको सामाजिक, आर्थिक स्थिति तथ्याङ्कमा देखिन्छ । त्यसैले आफ्नो विशिष्ट पहिचान देखाउन राष्ट्रिय जनगणनाले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ । २०४८ सालको जनगणनामा जम्मा ६० जातजाति देखिएकोमा २०५८ मा १०० र २०६८ मा १२५ देखाउछ । त्यसैगरी २०५८ को जनगणनामा १०० भाषाहरु बोलिने गरेको देखिएको थियो भने २०६८ मा १२५ भाषाहरु बोलिने गरेको देखियो । ती थप भाषाहरु आदिवासी जनजातिका मात्र थिएनन् क्षेत्रगत रुपमा बोलिने फरक भाषाहरु थिए जस्तो कि डोटेली, बैतडेली, अछामी, बझांगी, दैलेखी, जुम्ली, आदि । उक्त भाषाहरु जनगणनामा देखिए लगतै त्यो भाषाको मान्यता एकातिर भयो भने अर्कोतिर ती भाषाहरु बोल्ने समूहको पहिचान स्थापित पनि भयो ।
कोहि भाषाको आधारमा त कोहि जात/जाति वा धर्मको आधारमा आफ्नो पहिचान स्थापित गर्न चाहन्छन् जनगणनामा । त्यसैगरि आफ्नो शारीरिक अवस्था र लैंगिक वा यौनिकताको आधारमा पनि पहिचान गर्न र गराउन लागि परेका छन् ।
जातियता: जात/जातिको तथ्याङ्क जनगणनाले मात्र दिने हु‘दा यसलाई विभिन्न समुदायले रुचिका साथ हेरेका छन् । जाति विशेषको जनसंख्या बढ्ने/घट्ने कुराले त्यस समुदायको स्थिति देखाउ‘छ । जनसंख्याको उपस्थितिलाई हेरेर निर्वाचन क्षेत्र निर्धारण गर्ने काम पनि हुन्छ । उदाहरणको लागि करीब ५० हजारको जनसंख्या भएको चेपाङ जातिलाई गोरखा, धादिङ, मकवानपुर र चितवन चार जिल्लामा विभाजन भएका छन् । तर उनीहरुको बसोबास क्षत्र एकै डिक्का छ । उनीहरुलाई यसरी राजनैतिक क्षेत्रमा विभाजन नगरी एकै चेपाङ बस्तीमा राखिएको भए एउटा चेपाङ सांसद अवश्य जिताउने थिए । तर चार भागमा विभाजित भए लगतै उनीहरुको चुनावमा जित्ने संभावना अत्यन्त न्यून भएको छ । संविधान सभामा राज्य पुन:संरचना गर्दा जनसंख्याको वितरणले प्रदेश विभाजनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो । सकेसम्म उत्पिडित जात/जातिहरुलाई कम भन्दा कम सिट ल्याउने गरेर प्रदेश विभाजन गरिएको छ ।
जातिय पहिचानको कुरा छुटै जातिको पहिचानको लागि पनि जनगणनमा कसरत हुने गरेको छ भने कतिपय अवस्थामा छुट्टाछुटै जातिहरु एक हुने कसरत पनि हुन्छ । आदिवासी जनजाति भित्र त्यस्ता धरै समुदायहरु छन् जो आफ्नो छुटै अस्तित्वको लागि लडिरहेका छन् र जनगणनामा उनीहरुको लागि आफ्नो छुट्टै पहिचान देखाउने एउटा बाटो बनेको छ । गुरुङ र लिम्बूहरु आफूलाई क्रमश: तमु र याक्थुङ भनेर चिनाउन तल्लिन छन् । पछिल्लो कालमा, गुरुङ वा लिम्बू अरुले दिएको नाम हो आफूहरुले आफूलाई परापूर्व कालदेखि चिनाउदै आएको नाम तमु र याक्थुङ हो र त्यहि भनिनु पर्छ भनेर तर्क गर्नेहरु पनि त्यत्तिकै छन् । केहि भने जे भनेर राज्यले चिन्यो अब त्यहि भन्नुपर्छ भन्ने छन् । यी दुई धारलाई नबुझ्नो गणकले एउटै जातिलाई दुई फरक जातिको रुपमा देखाउन पनि सक्छ । त्यत्ति मात्र होइन थारु समुदाय पूर्व देखि पश्चिमसम्म फैलिएका आदिवासी हो । जो आफैमा विविधतायुक्त समुदाय हो । अहिले हामीले थारु समुदायको खवास थरी भनेर चिन्ने समुदाय,  हामी थारु हैनौ हामीलाई खवास जाति भनेर चिनिनु पर्छ भनिरहेका छन् । त्यसैगरी राना थारुहरु त एक प्रकारले छुट्टै आदिवासीको रुपमा स्थापित पनि भैसकेका छन् । गुरुङ भनेर चिनिने घलेहरु पनि आफूलाई घले छुटै जातिको रुपमा स्थापित गर्न चाहन्छ । राई समुदाय भित्र थुप्रै थरहरु छन् । उनीहरुको आ–आफ्नै भाषा–संस्कृति छ । उदाहरणको लागि कुलुङ, नाछिरिङ, बाहिङ, चाम्लिङ, लोहरुङ, वान्तवा, थुलुङ, साम्पाङ, आदि । यी मध्ये कतिपय समूहहरुले छुट्टै आदिवासी जनजातिको रुपमा पहिचान हुनुपर्छ भन्ने मुद्दा धेरै समय अगाडिदेखि बोकेका छन् । उनीहरु आफ्नो छुट्टै पहिचानका लडाइमा आफ्नो जनसंख्या र भाषाको गणना नछुटोस् वा कमी नहोस् भनेर व्यापक प्रचार प्रसारमा जुटेका थिए र जुटेका छन् ।

भाषा: भाषा पहिचानसंग जोडिने एउटा महत्वपूर्ण कडि हो । भाषा सकिए संस्कृति सकिन्छ, संस्कृति सकिए पहिचान सकिन्छ भनिन्छ । भाषाले संस्कृति जोगाएको हुन्छ । भाषामा ज्ञानको भण्डार पनि हुन्छ । त्यसैले भाषालाई पहिचानको एक महत्वपूर्ण आयामको रुपमा लिइन्छ । जनगणनामा आफ्नो मातृभाषा लेखाउने जल्दोबल्दो होड नै छ ।

नेपाली राष्ट्रियताको कुरा गर्ने हो भने नेपाली भाषालाई केन्द्रमा राखेको छ । नपाली नागरीक हुनको लागि नेपाली भाषा बोल्न जान्नै पर्ने हुन्छ । सरकारी कामकाजका भाषा पनि नेपाली नै छ । २०४७ सालको संविधानले नेपाली भाषालाई “राष्ट्रिय भाषा” र मातृभाषाहरुलाई “राष्ट्र भाषा” भनेर संविधानले नै भाषामा ठूलो–सानो भनेर वर्गिकरण गर्‍यो । तर त्यसको साथै पहिलो पटक मातृभाषालाई संविधानमा पहिचान पनि गर्‍यो । त्यसपछिका दिनमा मातृभाषालाई स्थानिय स्तरको सरकारी कामकाजको भाषाको मान्यता दिलाउन आदिवासी जनजाति र मधेशी समुदायले वकालत गरिरहेका छन् । २०७२ सालको संविधानले स्थनिय तहका सरकारले बहुसंख्यकले बोल्ने भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषाको रुपमा प्रयोग गर्न पाउने अधिकार दिएको छ । यो अधिकारको प्रयोग गर्न हेतु जनगणनामा आफ्नो मातृभाषा लेखाउने होड चलेको छ ।

विगतमा नेपाली भाषाले अन्य मातृभाषाहरुलाई थिचोमिचो गरेकाले आदिवासी जनजाति नेपाली भाषालाई मातृभाषा नै नमान्ने अभियान चलाएका थिए । पहिलो भाषाको महलमा आफ्नो मातृभाषा र दोस्रो भाषाको महलमा नजिकको आदिवासी जनजातिको भाषा लेख्ने भनि संस्थागत रुपमै अपिल गरेका थिए । नेपाली मात्ृभाषीहरुको संख्या पहिले भन्दा घट्ने क्रम राष्ट्रिय जनगणनाको रिपोर्ट हेर्दा देखिन्छ । तर त्यो घट्ने क्रम आदिवासी जनजातिहरुले मातृभाषा लेखाउने गरेकाले मात्र होइन । पश्चिम नेपालका नेपाली भाषाको भाषिका भनेर चिनिने भाषाहरु (डोटेली, अछामेली, दैलेखी, बझांगी, जुम्ली, डडेलधुरी, गढवाली, बैतडेली र र्दाचुलेली) बोल्नेहरुले आफ्नो मातृभाषालाई नेपाली भनई छुटै मातृभाषाको रुपमा गणना गरेका कारण पनि भएको हो । नेपाली मातृभाषीहरु आफैले पनि नेपाली नभई संस्कृतलाई मातृभाषाको रुपमा पहिचान दिलाउने कसरत गरेका छन् । तर २०६८ सालको जनगणनामा संस्कृत मातृभाषीहरुको संख्या १६ सयको हाराहारीमा मात्र आएको छ । जनगणनाबाट संस्कृतलाई मातृभाषा र बोलिचालिको भाषामा स्थापित गर्न नसकेपछि अहिले राज्यबाटै संस्कृत भाषालाई नेपालमा बोलिने भाषाको रुपमा मान्यता दिलाउनको लागि भाषाको महलमा “पूख्र्यौली भाषा” भनेर थप गरेको छ । संस्कृत बोलीचालिको भाषा होइन र यो मातृभाषा हुन सक्दैन भन्ने भनाइहरु आएपछि “पूख्र्यौली भाषा” थपिएको छ ।

भाषाकै कुरा गर्दा २०६८ सालमा राई भाषा बोल्नेको संख्या एक लाख ५९ हजार भन्दा बढी देखाएको छ तर राई भन्ने जातिको थर अनुसारका भाषाहरु बोल्ने गर्दछन् । त्यसैले राईको भाषा नै हँुदैन तर प्राय: जातिकै नाम अनुसारको भाषाको हुने भएकोले गणकले “राई भाषा” लेख्नाको साथ साथै उक्त मातृभाषीको बुझाईमा कमी भएको कारण तथ्याड्ढमा “राई भाषा” लेखाएको हुनसक्छ । यस किसिमको त्रुटिले गर्दा अब हुने जनगणनामा “राई भाषा” बोल्नेहरुको जनसंख्या कम हुने संभावना देखिन्छ । तर यस किसिमको त्रुटिले गणकहरुलाई नेपालको जातजातिका बारेमा राम्रो जानकारी पनि नभएको देखिन्छ । तर राई भाषीहरुको संख्या घट्ने वित्तिकै राई जातिका थरहरु अनुसारका भाषाहरु (कुलुङ, थुलुङ, वान्तवा, नाछिरिङ, लोहरुङ, याम्फू, चाम्लिङ, आदि) बोल्नेको संख्या बढ्ने देखिन्छ ।

धर्म: जसरी जातिय र भाषिक पहिचानको लागि महत्वपूर्ण छ त्यसरी नै धर्म अर्को महत्वपूर्ण कडि हो । २०४८ सालको जनगणनाबाट नेपालमा मानिने विभिन्न धर्महरुको पनि गणना भयो । त्यस बखत नेपाल हिन्दू राष्ट्र थियो र जनगणनामा अन्य धर्महरुको अस्तित्व देखाउनु र “धर्म निरपेक्ष” राष्ट्र निर्माण गर्नुको लागि आधार पनि तयार गर्‍यो । २०७२ सालको संविधानले नेपाललाई धर्म निरपेक्ष राज्यको रुपमा स्थापित गर्‍यो । राज्य धर्म निरपेक्ष बन्ने वित्तिकै नागरीकहरु धर्मलाई व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको अधिकार भनि त्यसको अभ्यास गर्न थाले । त्यसरी नै धर्म परिवत्र्तन गर्ने अधिकार पनि पाए । विगतमा ईसाइ धर्म प्रचार गरे बापत धेरै जनाले जेलनेल खेपेका पनि थिए र केहि विदेशीहरु नेपालबाट निश्किासित भएका थिए । ईसाइ धर्म प्रचारकहरुको चहलपहल बढ्यो र त्यो संख्या हरेक २०४८ साल पछिको हरेक जनगणनामा बढ्दो छ । तर हिन्दूहरु पनि आफ्नो संख्या धेरै देखाएर “हिन्दू राष्ट्र” पुन:स्थापना गर्न लागि परेका छन् । आदिवासी जनजातिहरु भने आफूहरु हिन्दू होइनौ भनेर आ–आफ्नो धर्मको नामाकरणमा लागेका छन् । उनीहरु विशेषगरी प्रकृतिपुजक र धामिझ्रॉक्रिबाट संस्कार चलाउने भएकाले आफ्नो धर्मलाई के भनेर चिनाउने भनी आपसमा विचार विर्मश गरिरहेका छन् । यस अघिका जनगणनामा उनीहरुले किरात, बोन, प्रकृति पूजक जस्ता नामहरु लेखाएका थिए । अब हुने जनगणनामा धर्मको महलमा अन्य समुदायले नसुनेका धर्मको नामहरु आउनसक्ने देखिन्छ किनभने समुदाय विशेषले धर्मको नामाकरण गरेर लेखाउन सक्छन् । उदाहरणको लागि स्व. डा. हर्क गुरुङले मुन्धुम (धर्मग्रन्थ) भट्याएर धर्म संस्कार गर्ने समुदायलाई मुन्धुमी भनेर उहॉले तथ्याड्ढ विश्लेषण गर्नु भएको पाईन्छ । त्यसकारण मुन्धुममा आधारित भएर संस्कार सम्पादन गर्ने समुदायले मुन्धुम धर्म भन्न सक्नेछन् । त्यसैगरी सिकिम तथा दार्जिलिङका लिम्बूहरुले आफ्नो धर्म युमा वा युमा साम्यो भनी पहिचान गराएका छन् । नेपालमा पनि युमा वा युमा साम्यो भन्नेको जमात बढीरहेको छ ।

पहिले राज्य हिन्दू हँुन्दा, राज्यका सबै नागरिक हिन्दू हुन् भन्ने मान्यता थियो र राज्यबाटै हिन्दू धर्मको पक्षपोषण भएको कारण आदिवासी जनजातिहरु आफ्नो परम्पारागत धर्म संगसंगै हिन्दू धर्म पनि मानि आएका थिए । उनीहरु हिन्दू देवीदेवताहरु पूज्दछन् तर आफ्नो जन्म देखि मृत्यु संस्कार भने परम्परागत ढंगबाटै गर्दछन्् । जनगणनामा गणकहरुले फारम भर्ने बेलामा धर्मको महलमा अलमल परे त्यसलाई प्रष्ट पार्न थप प्रश्न गर्ने गर्छन् । त्यस्तो स्थितमा “तपाई विष्णु, गणेश वा शिवको पूजा गर्नुहुन्छ?” वा “तपाई दशैं–तिहार मनाउनु हुन्छ?” भनी सोध्ने पनि गर्छन् । “गर्छु” भन्नेलाई हिन्दू धर्माबलम्बी भनेर गणना गरेको कुरा सुन्नमा आएको पनि छ । यस्ता खाले बहकिने प्रश्न सोधिनाले गर्दा पनि हिन्दू धर्मको संख्या बढाउनको लागि अवसर दिन्छ । तर हिन्दू धर्मका अनुयायीहरु विच पनि मतमतान्तर नभएको भने होइन । उनीहरु पनि आफ्नो धर्म के लेखाउने भनी बहस गरीरहेका छन् । शैव, वैष्णव, जसमनी जस्ता मतलाई छुटै धर्ममा गनिनु पर्छ भन्नेहरु पनि थिए/छन् । त्यसैगरी हिन्दू धर्म नभनेर सनातन धर्म भनिनु पर्छ भन्नेहरु पनि थिए/छन् । तर धेरै गणकहरुलाई उनीहरु हिन्दू धर्मकै शाखा हुन् भनेर छुटै धर्मको रुपमा नदेखाएकोले सनातन, शैव, वैष्णव, जसमनी जस्ता धर्महरु जनगणनामा देखिन्दैन ।

पहिले नदेखिएको धर्म पनि यस पटक देखिन सक्ने संभावना छ । धेरै राई र केहि अन्य समुदायले पछ्याएको धर्मगरु ओम नन्द भक्त कुमार राईले प्रतिपादन गर्नुभएको धर्म “गड एन्जल” पनि यो जनगणनामा देखिन सक्छ ।

लैंगिक र अन्य मुद्दाहरु

लैंगिक : जनगणनामा खासगरी महिलाले गर्ने उत्पादन र पुनरुत्पादनका कामको गणना गरिनु पर्छ भन्ने धेरै पहिलादेखि उठाएको कुरा हो । महिलाले गर्ने उत्पादन र पुनरुत्पादनका कामहरु भन्नाले घरमा त्यो काम गर्दा पैसा नआउने तर त्यहि काम गर्न अरुलाई लगाए पैसा तिर्नुपर्ने काम हुन् । उदाहरणको लागि खाना पकाउने, लुगा धुने, सरसफाई गर्ने, पानी लिनु जानु पर्ने, खेताला जाने, बच्चा पढाउने, बिमारीको रेखदेख गर्ने आदि । यस्ता कामहरु प्राय: महिलाले गर्ने तर उनीहरु प्रारिश्रमिक नपाउने काम हुन् । यस्ता कामको पनि गणना गरी महिलाले गरेको योगदान जिडिपि (ग्रस डोमेस्टिक प्रडक) मा देखाउनु पर्छ भनी संयुक्त राष्ट्र संघका संस्थाहरु देखि लिएर महिलावादी संघसंस्थाहरु लागेका छन् । तर कतिपय अवस्थामा गणकहरुले यस्ता कामलाई गंभिरताका साथ नहेर्ने र तथ्याड्ढ सहि नआउने कारण अर्थतन्त्रमा महिलाको योगदान जति हुनुपर्ने हो त्यो नदेखिने हुन्छ ।

लैंगिक अल्पसंख्यक : त्यसैगरी तेस्रो लिंगि र यौन अल्पसंख्यकहरुको पहिचानको मुद्दा पनि छ । मान्छेको टाउँको गन्ने क्रममा महिला वा पुरुष मात्र हुने महलमा अहिले “अन्य” भन्ने थप भए संगै नेपालमा तेस्रो लिंगि र यौन अल्पसंख्यकहरुको संख्या प्राष्ट आउने छ । आफूलाई खुलेर प्रस्तुत हुनको लागि यस क्षेत्रमा काम गर्ने संघसंस्थाहरुले अभियान पनि चलाएका छन् । नेपालमा पहिलो पटक लिंगको महलमा “अन्य” भन्ने विकल्प यस पटकको जनगणनामा राखिएको छ ।
अपाङ्गता : पहिले पहिलेको जनगणनामा अपाङ्गता भएका परिवारका सदस्यको नामै नलेख्ने र लुकाएर राख्ने गरेका थिए । घरमा अपाङ्ग भएका व्यक्तिलाई व्यक्ति नै नमान्ने र उनीहरुको बारेमा कुरा गर्नु भनेको लाजको विषयको हुने गर्छ कतिपयलाई । यसरी लुकेका र गणना नगरिएका अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरुको गणना गर्नको लागि सरकारी र गैरसरकारी तवरबाट पनि जनचेतनाका कार्यक्रम र अभियानहरु चलाइएका छन् ।

अन्तमा

राष्ट्रिय जनगणना देशभरीका मान्छेहरुको तथ्याङ्क लिने एउटा क्रियाकलाप जस्तो देखिन्छ । यहॉ विभिन्न सरोकारवालाहरुको आआफ्नै ध्येय छ । कसैलाई घटाउनु छ त कसैलाई बढाउनु । तर धेरैलाई तथ्याङ्क सत्य–तथ्य र सहि आईदियोस् भन्ने छ । विभिन्न समुदायले आ–आफ्नै खाले भूमिका खेले पनि जनगणनाले दिने तथ्याङ्कको परिणामले नेपालको अनुहार कसरि फेरिरहेको छ भन्ने देखाउ‘छ ।

सबैभन्दा खतरनाक हाे एलिनेसन

अवतार सिंह पाशले लेख्नुभएको र राजा पुलयानीले नेपाली भाषामा अनुवाद गर्नुभएको यो कविता “सबैभन्दा खतरनाक” जो कोहिले पढ्छ कविताले उसको मनमा छुन्छ । यो कविता तपाईले पनि एक पटक पढ्नुहोस् ।

सबैभन्दा खतरनाक

मेहेनतको लुट सबैभन्दा खतरनाक हुँदैन
पुलिसको कुटाई सबैभन्दा खतरनाक हुँदैन
गद्दारी र लोभको मुठ्ठी सबैभन्दा खतरनाक हुँदैन
त्यसै बसिरहेको बेला पक्राउ पर्नु नरमाइलो त हुन्छ नै
डराइबसेको मौनता भित्र कस्सिनु नरमाइलो हुन्छ नै …
सबैभन्दा खतरनाक हुँदैन ।

सबैभन्दा खतरनाक हुन्छ
मुर्दा शान्तिले भरिनु
सबैथोक सहिदिनु
घरबाट निस्कनु काममा र
कामबाट घरमा फर्किनु चुपचाप
सबैभन्दा खतरनाक हुन्छ
हाम्रा सपनाहरु मर्नु ।

यो कवितालाई आफ्नो जीवनसंग जोडेर हेरे पनि भयो या अरु कसैको । कविताको पहिलो प्यारामा मानिसको जीवनमा आउने विभिन्न खाले खतरा देखाएका छन् – प्रकाउ पर्न सकिने, लोभलालचमा पर्न सकिने, कुटाई खान सकिने । कवि अवतार सिंह पाश नक्सलवादी (या कम्यिुनिष्ट पनि भन्न सकिन्छ) भएकाले यो आन्दोलनको सन्दर्भमा लेखेका छन् तर हामीले जीवनमा आफूलाई खतरनाक लाग्ने अवस्थासंग जोडेर हेर्न पनि सकिन्छ । ती खतराहरु सबैभन्दा खतरनाक हँुदैनन् किनभने ती खतराहरु देख्दा डरलाग्दा भएपनि त्यसले मान्छेको हौसला र चाहनालाई मार्दैन । दोस्रो प्यारामा उनले के के सबैभन्दा खतरनाक हुन्छन् भनेर लेखेका छन् । ती हुन् – मूर्दा शान्ति छाउनु, सबैथोक सहिदिनु, चुपचाप काम गर्नु र सपनाहरु मर्नु । यी कुराहरु खतरनाक हुन्छन् किनभने त्यसले व्यक्तिको हौसला र चाहनालाई सकिदिन्छ ।

Photo: wordpress free media library

अतवार सिह पाश नक्सलवादी कवि भएको कारण यो कविता कार्ल माक्सको एलिनेसनको अवधारणसंग अत्यन्तै नजिक छ । माक्सले मान्छेले जब एक्लो महसुस गर्छ, जब उसको अस्तित्वमाथि प्रश्न उठ्छ वा उसको आत्मसम्मानमा चोट लाग्छ त्यस्तो बेला मान्छे “एलिनेट” हुन्छ भन्नुहुन्छ । जब मान्छे एलिनेट हुन्छ, उ बाहिरबाट शान्त देखिन्छ तर उसको मनमा ज्वालामुखी चलिराखेको हुन्छ । उ सामाजिक क्रियाकलापमा शारीरिक रुपमा सहभागी भएपनि उ मानसिक रुपमा सहभागी हु‘दैन । यस्तो अवस्थाले व्यक्ति भित्रभित्रै तडपिने र अवसाद हुने अवस्था मात्र हु‘दैन । यस्तो अवस्थाले व्यक्तिलाई परिवत्र्तन गरिदिने शक्ति पनि दिन्छ । माक्सले सामुहिक रुपमा “एलिनेसन” हुने अवस्था आएपनि चेतनाको लहर आउ‘छ र क्रांन्ति हुन्छ भनेका छन् । त्यसैले कविले “मुर्दा शन्तिले भरिनु, सबैथोक सहिदिनु, सबैकुरा चुपचाप सहिदिनु र सपनाहरु मर्नु” लाई सबैभन्दा खतरनाक भनेका छन् । यस्तो एलिनेसनको अवस्थाले कि मान्छे आफू मर्छ वा त अरुलाई मार्छ, त्यसैले त्यो सबैभन्दा खतरनाक हुन्छ ।

खासगरी पुजीवादी उत्पादनमा मान्छेले मेसिनले जस्तो एउटै मात्र काम गर्दा “एलिनेट” हुन्छ उदाहरणको लागि साबुन उधोगमा एउटाले कच्चा पदार्थ मिसाउने मात्र काम गर्छ भने अर्कोले त्यसलाई साचोमा राख्ने, अर्कोले सबुन काट्ने मेसिनमा हालेर काट्ने, अर्कोले प्याकेजिङ गर्ने । यसरी एसेम्बली लाइनबाट उद्योगहरुमा छिटो–छरितो तरीकाले काम गर्ने गरिन्छ । भिन्न खाले काम भिन्न–भिन्न व्यक्तिले गरेको हुन्छ । जब त्यो वस्तु बनेर उद्योगबाट निस्कन्छ, त्यसमा कुनै पनि कामदारले मैले बनाएको भन्न मिल्दैन । त्यो वस्तु कम्पनीको हुन्छ । त्यसमा काम गर्ने व्यक्तिको अधिकार पनि हु‘दैन, उसको पुरा कला–कौशल पनि देखाउन पाउ‘दैन । उसले गरेको काम प्रति मायामोह पनि हु‘दैन र गरेको काम प्रति गर्व गर्ने स्थान पनि हु‘दैन । यस्तो अवस्थामा व्यक्ति मेसिन जस्तो हुन्छ । त्यसले मान्छेले आफूलाई पैसा कमाउने मेसिनभन्दा ठूलो ठान्दैन । उसले आफ्नो अस्तित्वमा प्रश्न गर्छ । उसलाई न आफ्नो काम प्रति मोह हुन्छ न त जीवन प्रति त्यसैले उ एलिनेट हु‘दै जान्छ । त्यस्तो यस्तो अवस्थामा उ कसैसंग बोल्दैन त्यसैले वातावरणमा मूर्दा शान्ति छाएको हुन्छ, जस्तो कि हुरी आउनु अघिको शान्त अवस्था जस्तो । मान्छेले ज्याजति सहन्छ शुरुशुरुमा, चुपचाप पनि बस्छ । तर भित्र भित्र भने ज्वालामुखि सल्किरहेको हुन्छ । जब त्यो फुट्छ त्यसले वरीपरीका सबैथोकलाई जलाएर खरानी बनाईदिन्छ वा आफू खरानी भएर सकिन्छ । त्यसैले एलिनेसन सबैभन्दा खतरनाक हुन्छ ।

मेरो मोबाइल एडिक्सन र त्यसलाई छुटाउने मेराे उपाय

विगत दुई महिना देखि मैले व्लग अपडेट गरेको छैन । तपाईहरुलाई लाग्ला म एकदमै व्यस्त थिए  तर त्यसको ठिक उल्टो अवस्थामा थिए । कुनै काम सिध्याउने हतारमा थिइन, न त केहि लेख्ने तरखरमै थिए । लेख्न पर्ने धेरै थियो तर लेख्नलाई दिमाग चलरिहेको थिएन, दिमाग चलेको बेला हातले अल्छि गथ्र्यो (बेला बेला मलाई यस्तो पनि हुन्छ) । त्यसो भए म के गरिरहेको थिए, भन्ने लागेको होला तपाईहरुलाई । फुर्सदको समय भए पनि म एकदम बेफुर्सदिलो थिए । यस समयमा म दुईवटा कुराहरु गरिरहेकी थिए । पहिलो, सिरियल हेर्ने र दोस्रो, गेम खेल्ने । अनि बेलाबेलामा फेसबुक, इन्ष्टाग्राम हेर्ने र च्याट गर्ने । त्यो सब मोबाइलमै । यसरी अत्यधिक समय मोबाइल हेरेर बिताइरहेकी थिए ।

मैले गेम खेल्ने बानी राम्रो होइन भनेर त्यो छाड्न खोजे । गेम खेल्न छाडे तर इन्ष्टाग्राम हेर्न थाले अनि पिनट्रेसमा आफूलाई मन पर्ने कुराहरु पिन गर्न थाले । सिरियल पनि त्यत्तिकै हेर्न पर्ने । मलाई लाग्यो म सिरियलको भोगी छु, त्यसलाई छाड्नु पर्छ । त्यसलाई केहि दिन हेर्दिन, सक्छु कि सक्दिन भनेर आफैलाई टेष्ट गरे । केहि दिन सिरियल नहेरीकन पनि बस्न सके । तर सिरियल हेर्ने समयमा मैले युट्युवमा विभिन्न विषयका पोडकाष्ट र डकुमेन्ट्रीहरु हेरे । मैले मेरो आफ्नो बानीलाई नियालेर हेरे । खासमा मलाई मोवाइल गेम, नेटफिक्स, युट्युब केहिको पनि तल रहेनछ । खासमा तल त मोबाइलको रहेछ । यसो गऱ्यो, उसो गऱ्यो अन्तमा हात र आँखा मोबाइल मै जाने ।

केहि समय अगाडि युभल नोभा हरारेको एउटा अन्र्तवार्ता हेरेको थिए । उनले अहिले मान्छेको सबैभन्दा ठूलो चुनौति भनेको पट्याईसंग जुध्नु हो भनेका थिए । साँचै नै, पट्याई लाग्यो कि मोबाइ समाउने कारण मोबाइल एडिक्सन भएको छ । गर्नका लागि धेरै काम–कुराहरु छन् तर पनि सजिलो र सुलभ भनेकै स्मार्ट फोन भएको छ । संसार त्यहि देखिने – आफूले खोजेको, सोचेको, कल्पना गरेको संसार र मान्छेहरु सबै त्यहॉ भेटिने/देखिने । हरारेले त्यहि अन्र्तवार्तामा नेटफिक्सको सबैभन्दा ठूलो प्रतिद्वन्दी निन्द्रा हो भनेका पनि थिए । जुन कुरा मसंग एकदमै मिल्छ र सायद अरुसंग पनि मिल्छ होला । वितेका दिनमा सिरियल हेर्ने क्रममा मैले धेरै रातका निन्द्रा बिगारेको थिए । रातको दुई त सामान्यतया बजाउने र कुनै कुनै रात सिरियल हेर्दा हेर्दै बिहानको पॉच पनि बजाएको छु । यस क्रममा निन्द्रा मात्र होइन, स्वास्थ्य र ऑखा पनि बिगारेको छु । निन्द्रा प्यारो वा नेटफिक्स? भनेर कसैले सोधिहाले नेटफिक्स भन्न पनि सकिने अवस्था आउने रहेछ ।

photo: illustration by Stephan Schmitz and downloaded from http://www.mymodernmet.com

मेरो बाबा–आमाले “अत्ति” केहि पनि राम्रो हुँदैन भनेर सानोमा सम्झाउनु भएको याद आउँछ । जे पनि अति गर्‍यो भने दु:ख पाइन्छ भन्नुहुन्थ्यो । अरुको के उदाहरण दिन आफै अगाडि हुँदाहुँदै । एउटा (कु)लतको कारण आफैले आफ्नो स्वास्थ्य र आँखा बिगारेको अवस्था छ । स्वास्थ्यमा त असर गर्‍यो नै अर्को तिर बच्चाहरु पनि त्यस्तै बन्दै गइरहेका छन् । अनलाइन क्लासका कारण उनीहरुको हातमा माृबाइल र ट्याबलेट छ । अनलाइन क्लास शुरु हुनु अघि र पछि पनि उनीहरुसंग मोबाइल र ट्याबलेट रहिरहन्छ जसको कारण उनीहरु पनि बिस्तारै यसको लतमा परिसकेका छन् । मेरो छोरीलाई पनि यसको लत लागिसकेको छ । तर मलाई उसलाई त्यो नसमात/नहेर भन्ने ऑट आउँदैन किनभने म आफै त्यसको लतमा छु । आफू चाहि सधै मोबाइल हरेर बस्ने अनि बच्चालाई त्यो नगर, राम्रो बानी होइन कसरी भन्ने? यस्तो भन्न मेरो नैतिकताले दिदैन ।  यिनै दुई कारणहरुले गर्दा मैले पहिले मोबाइलको लत छुटाउनु पर्ने छ । जब घरका ठूला मान्छेहरु सहि बाटो पछ्याउछन्, बच्चाहरु स्वत त्यहि बाटो पछ्याउछन् । उनीहरुले ठूला मान्छेबाटै सिक्ने हुन् ।
मोबाइल एडिक्सन छुटाउनको लागि मैले फोनको डिजिटल वेलविइङ्गमा गएर ए्याप टाइमर राखे । दिनमा कति समय नेटफिक्स, फेसबुक्स, इन्ष्टाग्राम हेर्ने भनेर समय तोकेर राखे । समय सकिएपछि त्यो ए्याप चल्दैन र त्यो चलाउन सकिन्दैन । आफ्नो आवश्यकता अनुसार ५ मिनेट देखि १ घण्टासम्म चलाउने गरी टाइमर राखे । १–२ दिन त राम्रैसंग त्यसलाई माने तर सिरियल आधामा कहाँ छाड्ने, इपिसोड सकिन लागेको छ भनेर टाइमरमा टाइम थप्दै हेर्न थाले । गेम खेल्दा यो एउटा पडाव पार गरेर छाड्छु भन्दै, त्यहाँ पनि समय थप्न थाले । बिस्तारै त्यो ए्याप टाइमर को काम नै भएन । अनुशासन मान्ने मान्छेको लागि त्यो कामलाग्दो प्रोग्राम होला तर म जस्तोको लागि होइन भन्ने थाहा भयो ।

त्यसपछि ती ए्याप नै डिसेवल र डिलिट गर्ने निधो गरे । फेसबुक डिसेबल त गरे तर साथीभाई, आफन्त र विद्यार्थीहरु सबै फेसबुकबाट सम्पर्कमा रहने हु‘दा त्यो धेरै दिनसम्म डिसेबल गरीरहन सकिन । गेम पनि डिलिट गरे तर कतिपय कुर्नुपर्ने ठाउ‘मा जान्दा गेम भयो भने समय कटाउन सजिलो हुने रहेछ भनेर त्यसलाई पनि फेरी राखे । नेटफिक्स पनि डिसेबल गरेको थिए फेरी पैसा तिरेर किनेको प्रोग्राम केहि त उपभोग गर्ने पर्छ नी भनेर त्यो पनि फेरी इनेबल गरे । यो तरीका पनि काम गरेन ।
चूनौती त ज्यू का त्यू रह्यो । अब के गर्न राम्रो हुन्छ ? कसैले भनेको याद आयो मलाई । जुन चिजलाई जति छोयो त्यसको त्यत्ति नै माया लाग्छ । अनि माया गरेर छोएको चिजको त झनै माया लाग्छ । अनि सधै माया गरेर छोइन चिज भनेको मोबाइल फोन नै हो । झर्छ कि, फुट्छ कि, बिग्रिन्छ कि, मैलो लाग्छ कि भनेर समाउने, पुछ्ने अनि सधै त्यस्को स्क्रिन औंलाले छोइराख्ने । जहाँ जॉदा पनि संगै लैंजाने । अरु कसैलाई नलैजाने चर्पिमा समेत मोबाइल लैजान्छौ हामी । भनेपछि मोबाइल कति प्रिय छ हाम्रो । त्यसैले मेरो मोबाइल एडिक्सन हटाउने अन्तिम उपाय भनेको मोबाइललाई नछुने हुन्छ होला जस्तो लाग्यो मलाई । त्यसपछि मैले मोबाइललाई आफ्नो छेउमा नराख्ने, सकेसम्म कम छुने र अन्य काममा आफूलाई अलमल्याउने गर्न थालेको छु । ऑखा अगाडि नभएपछि कम छोइने र चलाइने रहेछ । त्यसैले अहिले मेरो ध्येय मोबाइल सकेसम्म संगै नराख्ने रहेको छ । काम पर्दा चलाउने र सबै काम सकिएपछि मात्र आफूलाई मनपरेको कार्यक्रम हेर्ने । बरु सुन्ने कार्यक्रमहरु मोबाइलमा चलाउने गरेको छु । आफू र छोरीसंग खेल खेल्ने, चित्रकारिता सिक्ने, कथा पढ्ने, बोटविरुवा स्याहार्ने जस्ता कामहरु गर्न थालेकी छु । छोरीलाई पनि मोबाइलबाट अर्को तिर ध्यान मोड्न कोशिश गरिरहेकी छु । अर्को प्रमुख कुरा आफूलाई नै बेला बेला सम्झाइ रहेकी छु, मैले जे गर्छु मेरो छोरीले त्यहि नै सिक्छिन् त्यसैले मैले आफूलाई सुर्धान जरुरी छ ।

करीब तीन हप्ता भयो मैले सिरियल नहेरेको छैन र गेम पनि खेल्न कम खेलेको छु । अझै पूर्ण रुपले मोबाइल एडिक्सन छुटेको छैन । तर यो असम्भव भने छैन भन्ने भइसकेको । लत छुटाउन सकिन्छ तर त्यसको लागि दृढ हुन जरुरी छ । यसको लागि मेरो लागि मेरो बच्चा नै मेरो प्रेरणाको स्रोत हो ।

अहिलेलाई यत्ति नै पछिको कुरा पछि गरौला ।

दृष्टिविहीनसंग साक्षात्कार

मेराे आफ्नाे वरिपरी दृष्टिविहीन काेहि छैनन् । न कुनै साथी, न कुनै परिवारका सदस्य, न त साथिहरूका आफन्त नै । त्यस्ता व्यक्तिहरूसंग कुनै प्रकारले संगत नभएकाे हुँदा उनिहरू कस्ता हाेलान् ? उनिहरूले कसरी जीवन व्यतित गर्लान्? भन्ने लाग्थ्याे र अझै पनि लाग्छ । सयद, अपाङ्गतामा सबैभन्दा गाह्राे यहि हाेला जस्ताे लाग्छ मलाई । रंगहरूले दिनरात छुट्टिने, रंगहरूले नै विधुवा र सधुवा छुट्टिने, रंगहरूले नै राजनैतिक पार्टीका विचारधारा छुट्टिने, रंगले नै कसैकाे समर्थन र बिराेध गर्ने, रंगले नै शन्ति र क्रान्ति छुट्टिने, रंगहरूले नै बाटाेका गाडीहरू कुद्ने र राेकिने अनि चित्रकारले रंगहरूले नै मनका भावनाहरू पाेख्ने गर्छन् । रंग नहुने हाे त जीवन कस्ताे हुन्छ हाेला ? दिन र रात नछुट्टिदा कस्ताे हुन्छ हाेला? यस्ता कुरा त जस्ले रंग देख्न सक्दैनन् उनीहरूलाई नै थाहा हाेला। देख्न सक्नेलाई त यस्ता कुरा साेच्ने फुर्सद पनि हुँदैन ।

दृष्टिविहीनसंग मेराे पहिलाे भेट सधै सम्झन लायक भयाे । उहाँहरूले मलाई संझनु हुन्छ/हुँदैन तर म उहाँहरूलाई सधै सम्झि रहन्छु । कहिलेकाहि उहाँहरूसंग लगातार सम्पर्कमा नबसेकाेमा दुःख पनि लाग्छ । सम्पर्कमा बसेकाे भए म उहाँहरूकाे केहि काममा आउथे कि जस्ताे पनि लाग्छ। तर जे हाेस् उहाँहरूसंग केहि सिक्ने र जान्ने माैका पाए मैले ।

कुरा सन् २00४/५ काे हाे, सोसल साइन्स बाहाले चलाउने गरेको इर्मसन कोर्सको हिउँदे सेसनको गर्दै थिए त्यस बखत । त्यो कोर्समा हरेक हप्ता एउटा विषयमा केन्द्रीत भएर पढाइ हुने गथ्र्यो । उदाहरणको लागि यो हप्ता “समाज र मिडिया” भयो भने अर्को हप्ता “समाज र शिक्षा”, “समाज र जातियता”, “समाज र लैंगिकता”, “समाज र विश्वव्यापिकरण” लगायत रिर्सच मेथेडोलजी र अन्य धेरै विषयहरु समेटिएर एउट गहकिलो प्याकेज तयार पारेर विद्यार्थीहरुलाई पढाइन्थ्यो । हरेक दिन कम्तिमा ५० पन्नाका लेख पढ्नु पर्ने र त्यसैको आधारमा छलफल गर्नुपर्ने हुन्थ्यो । सप्ताहको अन्तमा त्यस विषयमा केन्द्रीत रहेर एउटा लेख वा रिसर्च रिपोर्ट तयार गर्नु पर्ने हुन्थ्यो ।

रिसर्च रिपोट लेख्ने क्रममा सधै विषयको खॉचो पर्थ्यो । त्यसैले सधै आफ्नो वरपर के भइरहेको छ, के के कुरामा अध्ययन गर्न सकिन्छ भनेर चनाखो भएर समाजलाई अवलोकन गरीरहेकी हुन्थे । यसै क्रममा मेरो छिमेकमा एउटा घरमा दृष्टिविहीनहरुले डेरा गरी बसेको देखे । उनीहरु ७–८ जनाको समूहमा बसेका थिए । उनीहरुलाई बाटो हिड्दा सधै देखेपनि बोल्न ऑट गरेकी थिइन । तर अध्ययन गर्नुपर्ने राम्रो विषयको रुपमा उनीहरुलाई देखिरहेको थिए ।

रिपोर्ट बुझाउने अन्तिम दिन नजिक आइसकेकोले एक दिन आट गरेर उनीहरुको ढोका ढकढक्याए । सॉझपख भएकोले उहॉहरुको कोठमा पस्ने बेला बत्ति बालेर बसे । उहॉहरुलाई म किन उहॉहरुलाई भेट्न आएको भनेर आफ्नो उद्देश्य प्रष्ट गरे । त्यहॉ ४/५ जना दृष्टिविहीनहरु मात्र हुनुहुन्थ्यो । अरु चॉहि संगीत सिक्न जानुभएको रहेछ । उहॉहरुसंग पालैपालो अन्र्तवार्ता लिए । अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरुसंग यसरी म पहिलोपल्ट कुरा गरिरहेकी थिए । उहॉहरुको कुरा सुनेर मलाई अचम्म लागिराखेको थियो ।

एकजना जन्मन्दै ऑखा नदेख्ने व्यक्तिले उहाँलाई सबै आफूजस्तै हुन्छ जस्तो लाथ्यो रे । सबैजना आफूजस्तै अन्धारोमा बस्ने, रंगहिन संसारमा बस्ने । जस्ले कहिले घामको उज्यालो देख्नुभएकाे थिएन, उहॉको लागि त सबै सधै अन्ध्यारो लाग्नु स्वभाविक नै थियो । ठूलाे हुँदै गएपछि मात्र आँखाले देख्न सकिन्छ भन्ने थाहा पाएका । अर्का हुनुहुन्थ्यो नजिकबाट देख्ने तर टाडाको नदेख्ने । आंशिक दृष्टि गुमाएका । नजिकको मात्र देख्ने तर परको नदेख्नेलाई पनि दृष्टिविहीन नै भनिने रहेछ भन्ने पहिलो पटक सुने र थाहा पाए । उहाँ अन्य दृष्टिविहीनहरुका लागि ठूलो खम्बा हुनुहुन्दो रहेछ । अरुका लागि पढिदिने, लेखिदिने र बाटो हिड्न सघाउने । अर्काे हुनुहुन्थ्यो पहिले देख्ने तर उपचार नपाएर देख्न नसक्ने हुनुभएका । ती २०–२२ वर्षे टिटो बालखैमा अभावका कारण आँखा नदेख्ने हुनुभएका रहेछ । भाग्यले गर्दा कताकताबाट काठमाण्डौं आइपुग्नु भएको रहेछ र सहयोगी संस्थाका कारण संगीत सिक्ने, खाने–बस्ने अवसर पाउनु भएको रहेछ । त्यो फ्ल्याटमा सबै कहि न कहिबाट आएका युवायुवतीहरुको समूह संगीत सिक्ने र खाने–बस्ने व्यवस्था गरिएको रहेछ । तर उहॉहरु सधै संगीत अभ्यास गरीरहने हुँदा छिमेकीलाई हल्ला हुने र गुनासो गर्ने कारण एकै घरमा लामो समय बस्न नपाउने रहेछन् । २–४ महिनामा नै डेरा सरीराख्नु पर्ने उहॉहरुको बाध्यता रहेछ । दृष्टिविहीन हुन त्यस माथि पनि गरीब हुन उहाँहरुको चुनौति रहेछ । तर पनि आफूलाई मन परेको गीत–संगीत सिक्ने र त्यसमा रमाउने कुरालाई केहिले पनि छेक्न सकेन । जीवन संधर्षपूर्ण भए पनि उहॉहरु समूहिक रुपमा झुझिरहनु भएको थियो । उहॉहरुलाई देख्न नसक्ने ऑखाहरु केहि थिए भने सहयोगी हातहरु पनि त्यत्ति नै थिए ।

यस्तै तिता–मिठा कुराहरु गरेर म उहॉहरुसंग विदा मागेर, “अब घर जान्छु है, रात पर्न लाग्यो” भनेर उठ्न मात्र थालेको थिए, बत्ति गयो । म अन्धकारमा थिए । वरीपरि केहि देखिरहेको थिइन । उहॉहरु भने आफ्नो कुर्सीबाट उठेर खुरुखुरु बाहिर निस्कन थाल्नुभयो । म भने बल्ल बल्ल भित्ता छाम्दै करीडर सम्म पुगे र मूल ढोकाबाट अलिअलि उज्यालो छिरेको देखे र त्यसलाई पछ्याउ‘दै बाहिर निस्किए । त्यति बेला म उहॉहरुको संसारमा र उहॉहरु मेरो संसारमा पुगेको जस्तो लाग्यो । त्यो बेला म केहि बेर दृष्टिविहीन भएको आभास गरे ।   

दृष्टविहीन भएर जीउनुकाे अर्थ जाे दृष्टविहीन छ उनैले मात्र भन्न सक्नुहुन्छ र उहाँहरूकाे जीवन कस्ताे हाेला भनेर बुझ्ने त्याे मेराे सानाे प्रयास थियाे । उहाँहरूका बारेमा धेरै व्यक्ति र संघसंस्थाहरूले अध्ययन गरिराख्नु भएकाे छ र उहाँहरूका समस्याहरूलाई सम्बाेधन गर्ने काम पनि गरिराख्नु भएकाे छ । अझै धरै उहाँहरूलाई सहयाेगी हातहरू उठाेस् भन्ने चाहन्छु । बाहिर निस्कदा निस्कदै मैले “तपाईहरूलाई अरूले के सहयाेग गरिदियाेस् जस्ताे लाग्छ?” भनेर साेधेकी थिए । उहाँहरूले, “हामीलाई बाटाे काट्न गाह्राे हुन्छ, बाटाे काट्न सहयाेग गरिदिनुभए हुन्छ” भन्नुभएकाे थियाे ।

तपाईहरूले कहिकतै दृटिविहीनलाई भेट्नुभयाे र बाटाे काट्न लागेकाे देख्नुभयाे भने उहाँलाई बाटाे काट्न सहयाेग चाहिन्छ भनेर साेध्नुहाेस् । अनि चाहिन्छ भन्नुभयाे भने सघाउनुहाेस् भन्ने मेराे अनुराेध छ ।

मान्छे मरेपछि कहाँ जान्छ ?

मेरो सानो छोरी जहिले पनि प्रश्न गरीरहन्छे । उसको उमेर नै सबै कुराको बारेमा जान्ने/बुझ्ने हो । उसले बारम्बार सोध्ने प्रश्नमा “मान्छे मरेपछि कहॉ जान्छ?” भन्ने छ अहिले । यो प्रश्न जति सजिलो छ उत्तर त्यत्तिकै गाह्रो पनि । म “अ….” भन्दा नभन्दै “हेवेनमा जान्छ?” (अर्थात् स्वर्गमा जान्छ) अर्को प्रश्न थप्छिन् । यो उत्तर सजिलो छ, त्यसैले म “हो हेवेनमा जान्छ” भनिदिन्छु । भन्नलाई सजिलो उत्तर हो यो । उसले यो कुरा कार्टुन हेरेर थाहा पाएकि हुन् तर उसलाई यसमा पूर्ण विश्वास छैन त्यसैले बेलाबेलामा यहि प्रश्न गर्छे किनभने हेवेन कहॉ छ, कसरी जान सकिन्छ, के मा चढेर जाने, उसले बुझेकि छैन । त्यो त मलाई पनि थाहा छैन तर हेवेनमा जाने कथा रोचक छ ।

दार्शनिकहरुले धेरै छलफल गरेको विषय रहेछ मृत्यु र मृत्युपछि मान्छे कहॉ जान्छ भन्ने । दार्शनिकहरुले “मृत्यु एक मात्र सत्य हो” भनेका रहेछन् । हुन पनि हो, सत्य एक मात्र हुँदैन । एउटा ठॉउ, परिस्थिति र समयमा मानिएको सत्य अर्को ठॉउ, परिस्थिति र समयमा असत्य हुन सक्छ तर मुत्यु जुनसुकै परिस्थिति, समय र ठॉउमा सत्य नै हुन्छ । जो जन्मन्छ, त्यसको मृत्यु ढिलो–चाँडो अवश्य हुन्छ । तर यो सत्यलाई हामी बेलाबेला भुल्ने गर्छौ र सधै अमर रहन्छौ जस्तै गरेर व्यवहार गर्छौ । तर त्यो पनि कोरोना महामारीसंग जुधिरहन्दा मृत्युको तरवार अदृष्य रुपमा टाउको माथि झुन्डिरहेको पनि महसुस गर्छौ । यो भन्दा राम्रो उदाहरण अरु के होला र मृत्युसंगको साक्षात्कार भएको हाम्रो अनुभव?

मृत्यु भएपछि कहॉ जान्छ भन्ने प्रश्नमा उत्तर विभिन्न धार्मिक ग्रन्थमा दिएका छन् । सबै नपढे पनि जति पढेको र सुनेको छु त्यसका अनुसार मान्छेको मृत्युपछि उसको कामको मूल्यङ्कन गरेर स्वर्ग वा नर्कमा पठाउँछ रे । राम्रो काम गर्ने स्वर्गमा गएर सुखी जीवन व्यक्तित गर्छ र नराम्रो काम गर्नेहरु नर्कमा गएर दण्ड भोग्छन् रे । यो अवधारणा हिन्दु, ईसाई, बौद्ध र ईस्लाम जस्ता ठूला संख्याले मान्ने धर्महरुको छ । मेरो आफ्नो लिम्बू समुदायको भने अलिक फरक अवधारणा छ । स्वर्ग र नर्कको कुरा मुन्धुम (लिम्बूहरुको धर्मशास्त्र) आउँछ रे तर त्यो भन्दा बढी पितृहरू बस्ने लाेक वा पुर्खाकाे भूामीको कुरा बढी जनमानसले गर्ने गरेको सनेको छु । मेरो बाबाले भन्नु भए अनुसार आठौं पुस्ता सम्मका पूर्खा, सकेसम्म निकटतम पुस्ताका व्यक्ति (मृत्यु भैसकेका बुबा, आमा, बाजे, बोजु वा आफूलाई सबैभन्दा बढी माया गर्ने व्यक्ति) मृतकलाई लिन आउँछन् रे । मेरो बाजेको मृत्यु हुदा बाजेले “मलाई मेरो छोरी लिन आयो, अब म जान्छु” (बाजेको मृत्यु भएको छोरी) भन्नुभएको थियो रे । बाबाको माईजु मृत्युसैयामा बसेको बेला मेरो आमा र अन्य आफन्तहरु बसिरहेको बेला “मलाई मेरो आमा लिन आउनुभयो” भन्नु भएको थियो रे । यसरी लिन आएका पुर्खाले मृतकको आत्मालाई विभिन्न ठॉउ, डॉडा–खोला कटाएर पूर्खाको भूमी वा पूर्खाहरु बस्ने लोकमा लैजान्छन् रे । जसको अकाल मृत्यु हुन्छ, त्यो मान्छेको आत्मा भने सोगा–सुगुत (भूत–प्रेत) भएर पृथ्वीको वरीपरी घुमीरहन्छन् र जीवितहरुलाई दु:ख दिन्छन् रे । सायद उनीहरु अकस्मात मर्ने हुँदा पुर्खाहरु उनीहरुलाई पुर्खाको भूमी जाने बाटो देखाउन आउन भ्याउदैनन् होला, त्यसैले कता जाने बाटो नदेखेर मृत्युलोकमा भट्किरहन्छन् । त्यसैले आत्महत्या र हत्या जस्ता कार्य नगर्नु भन्छन् ।

फाेटाे: याेगेश राजद्वारा लिखित पुस्तक “संन्ध्या संरचना: हिन्दूनेवारहरूकाे मृत्युचेतना” काे कभर पेजबाट । फाटाेग्राफर : उषा तितिक्षु

बिसौं शताब्दीका महान वैज्ञानिक अर्लवट आइस्टाइन मान्छेको मृत्यु भएपछि पनि यहि संसारमा रहिरहन्छ तर उसलाई देख्न सकिन्न भन्ठान्थे रे भन्ने कुरा उनले आफ्नो मिल्ने साथीको मृत्यु पछि उनको श्रीमतीलाई चिठिमा लेखेका थिए रे । उनको विचारमा भूत, वर्त्तमान र भविष्यलाई समयकाे परिदृष्यमा (panaromic view of time) राखेर हेर्दा सबैजना जीवीत नै देखिन्छ भन्ने उनको मान्यता थियो रे । ( हेर्नुहाेस् https://youtu.be/ipiewC3QP-k ) आइस्टाइन भन्दा अघि र आइस्टाइन भन्दा पछिका वैज्ञानिकहरुले समानान्तर ब्रह्माण्ड (parallel universe), वैकल्पिक ब्रह्माण्ड (alternative universe) र टाइम ट्राभल (time travel) को खोजी गर्ने काम गरेका थिए र अझै पनि गरीरहेका छन् । तर समानान्तर ब्रह्माण्ड, वैकल्पिक ब्रह्माण्ड छ भन्ने कुरा हालसम्म पुष्ठि भएको छैन र टाइम ट्राभल गर्न सकिन्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगेका छैनन् । (विस्तृत जानकारीकाे लागि सुन्नुहाेस् मकियाे काकुकाे पुस्तक Physics of the Impossible https://youtu.be/Bffs7WszPEs )

दार्शनिक शुकरातले मान्छे मरेपछि ले मृत्युलाई दुई किसिमले हेर्नुपर्छ भनेका थिए रे । पहिलो सपना नदेखिने निन्द्रा र दोस्रो परलोक जाने यात्रा । सपना नदेखिने निन्द्रा लाग्दा कुनै समस्या नै भएन । परलोक जाने यात्रा मृत्यु हो भने त्यसमा देह त्यग गरिन्छ आत्मा मात्र रहन्छ । त्यस पछि परलोकमा गएर विद्वानहरुसंग विचार–विमर्श गर्न सकिन्छ भन्ने उनको घारणा थियो । त्यसैले उनले मन–मस्तिष्कलाई जगेर्ना गर्नु, सुधार्नु र सभ्य बनाउनु जुन सधै (मरेपछि पनि) आफूसंग राख्न सकिन्छ भनेका थिए । त्यसले उनी मृत्युसंग कहिल्यै डराएनन् बरु मृत्युदण्ड दिदा हॉसीहॉसी विष सेवन गरेका थिए । मृत्यु सम्बन्धी यो अवधारणा पनि राम्रो छ किनभने मृत्युदेखि डर नमान्ने र शरीरलाई मात्र छाड्ने तर मन–मस्तिष्कलाई साथै लैजाने हुनाले जीवित हुँदा उच्च विचार राख्ने र ज्ञानको खोजी गर्ने तर्फ उन्मुख हुनु भन्ने सन्देश दिएका छन् ।

पश्चिमी फिलोसफर मार्कोस एरेलियोसले हरेक दिन आफू जिउँदो भएकोमा खुशी हौं र त्यहि दिन आफ्नो अन्तिम दिन हो भनेर व्यवहार गर्थे रे । उनको संसारलाई दिएको ज्ञानमा यो महत्वपूर्ण छ किनभने मृत्यु कसैलाई निम्तो दिएर आउँदैन । कुनै पनि बेला मृत्यु हुनसक्छ, त्यसैले आफूले पाएको जीवन प्रति कृतज्ञ हाै, उत्तम जीवन जीउ, नैतिकवान बन, आफूले पाएका हरेक कुराहरु प्रति कृतज्ञ होउ भन्ने जस्ता उनको शिक्षा छ । (हेर्नुहाेस् मार्काेस एरेलियाेस् सम्बन्धि याे भिडियाे https://youtu.be/YAiTFZNORXY )

मरेपछि कहॉ जान्छ भन्ने कुरा त अन्य धेरै दार्शनिकहरुले गरेका छन् । धर्मशास्त्रमा पनि धेरै नै यसको व्याख्या पाइन्छ । अब यी विश्वदृष्टि (world view) कुन राम्राे लाग्छ त्यो हामीले छान्न सक्छौ जस्तो मलाई लाग्छ । हामी देखे अनुसार, भोगे अनुसार भन्ने हो भने मान्छे शुन्यबाट आएको थियो र मरेपछि शुन्यमै जान्छ भन्न सकिन्छ । जलायो भने खरानी हुन्छ, गाढ्याे भने कुहिएर माटो बन्छ । तसर्थ मान्छे जहॉबाट आयो त्यहि जान्छ – त्यो हो शुन्य । तर ठूला–ठूला धर्मले भनेको जस्तो स्वर्ग र नर्क जाने भन्दा पनि मलाई पूर्खाको भूमी जाने अवधारणा मन पर्‍यो किनभने पुर्खाको भूमीमा सबै आफ्ना–आफ्ना हुन्छन् । आफ्ना परीवारसंग मिलेर बस्नु पाउँदा रमाइलो नै हुन्छ । अब तपाईहरु पनि मरेपछि कता जाने आफै रोज्न सक्नुहुन्छ ।

गोबर गणेश

“गोबर गणेश” । हो “गोबर गणेश” मेरो बोलाउने नाम थियो, सानोमा । मेरो अरु पनि नामहरु थिए । प्यारो गरेर नानु, सृजु भन्नु हुन्थ्यो तर यो नाम चॉहि विशेष गरी मसंग दिक्क भएको बेलामा बेलाउनुहुन्थ्यो वा मलाई जिस्क्याउनु परे बोलाउनु हुन्थ्यो मेरो दाजु–दिदीहरुले । कुरा ढिलो बुझ्ने, ढिलो बोल्ने, जवाफ पनि ढिलै दिने, सकेसम्म बोल्ने भन्दा पनि टॉउको हल्लाएर जवाफ दिने, पढाएको पनि ढिलो बुझ्ने, पढ्न पनि ढिलो र लेख्न पनि ढिलो गर्ने । यस्तो नाम किन राख्नुभएको होला भनेर बुझ्दा, गणेश हिन्दू देवताहरुमा सबैभन्दा बुद्धीमान, विवेकि र ज्ञानीमा गनिने रहेछ । तर त्यो गणेश जब गोबर हुन्छ, त्यो गणेशमा भएका विषेशताहरुको ठिक बिपरीत हुन्छ । म पनि गणेशको विपरित रहेछु ।

किम्बदन्तीका अनुसार वेदव्यासले महाभारको कथा भन्ने र गणेशले लेख्ने काम गरेका थिए रे । गणेश अत्यन्तै चाँडो लेख्न सक्ने क्षमतावान थिए रे । महाभारत लेख्ने क्रममा उनको कलम भाचियो । कलम भाचिए पछि उनले आफ्नो दात भाँचेर लेखे रे । त्यसैले उनको प्रतिमाहरुमा भाचिएको दाँत देख्न सकिन्छ । वेदव्यासले कथा भन्दा भन्दै लेख्न सक्ने, त्यस्तो क्षमतावान थिए रे गणेश ।

Vedvyas and Ganesh writing Mahabharata (photo credit: timesnownews.com)

लेख्ने र पढ्न कुरा गर्ने हो भने अरुले दुई पेज पढीसक्दा म एक पेज मात्र पढ्न सक्छु । लेख्ने रफ्तार पनि त्यस्तै । सानोमा पनि त्यस्तौ थियो, अहिले पनि खासै धेरै परिवर्तन आएको छैन । मेरो समकक्षीहरुको तुलनामा म ढिलै छु । तर म आफू ढिलो वा सुस्त भएकोमा दु:खी थिइएन र छैन पनि । पहिले पहिले परिक्षामा सधै एक–दुई वटा प्रश्नको उत्तर दिन भ्याउदिन थिए । तर पछि गएर मैले थोरै लेखेर धेरै कुरा भन्ने तरिकाहरु सिक्दै गए । कलेजमा हुँदा दाजुको साथीले कुनै कुरा नबुझे त्यसमा धेरै ठाँउको नदुखाउनु बुझ्ने कुरा मात्र पढ्नु भन्नु भयो किनभने परिक्षामा सोधिने प्रश्नहरुमा विकल्प दिएको हुन्छ र उत्तर जानेको प्रश्न छनौट गरी उत्तर लेख्ने । त्यसपछि कलेजमा मैले आफूले बुझ्न नसक्ने टपिक पढ्दै पढिन र बुझ्न सक्ने टपिक मात्र पढ्ने गरे । त्यसैको आधारमा जॉच दिने गरे । तर आफूलाई मन परेको विषयमा सकेसम्म जान्ने र बुझ्ने कोशिश भने जारी राखेको छु । पढ्ने रफ्तार (स्पिड) बढाउनलाई स्पिड रिडिङका तरिकाहरु पनि सिक्दै छु, नोट लिन विभिन्न तरिकाहरु पनि सिक्दैछु र सम्झने तरिकाहरु पनि सिक्दैछु । मलाई लाग्थ्यो र अझै पनि लाग्छ सबैको आफ्नो आफ्नो सिक्ने रफ्तार हुन्छ । परिक्षामा म अब्बल पनि भइन तर म असफल पनि भइन । म सधै औसत (एभरेज) विद्यार्थी भए ।

म “गोबर गणेश” भए पनि मेरो दाजु अब्बल हुनुहुन्थ्यो । उहाँको सर्टिफिकेट हेर्दा मलाई दंग लाग्छ, म्याथ र अप्सनल म्याथमा पूर्णङ्क, १०० मा १०० । अरु विषय पनि ८०/९० भन्दा कम छैन । तर राम्रो कुरा के भने हाम्रो बाबा–आमाले हामीलाइ कहिल्यै तुलना गर्नु भएन । मेरो भाई सानोमा स्कूल जान नमान्दा बाबा–आमाले उसलाई २ वर्षसम्म स्कूल पठाउनु भएन । उसको उमेरका केटाकेटीहरु स्कूल जादा उ घरमै खेलेर बस्थ्यो । उलाई घरमा देखेर सबैले किन स्कूल नपठाएको भनेर सोद्धा “यसलाई नमूनाको छोरा बनाउने, नपढाउने” भन्नुहुन्थ्यो बाबा । त्यसपछि उसको नाम “नमूनाको छोरा” भयो । बाबाको साथीहरुले उसलाई धेरै पछिसम्म “नमूनाको छोरा” भनेर बोलाउनु हुन्थ्यो । पछि घरमा दाजु–दिदीहरुले कमिक्स र कथा किताब पढेको देखेर उसलाई पनि पढ्ने रहर जाग्यो । त्यसपछि उ एकैचोटी यू्.के.जी. मा भर्ना भयो तर पनि उसले स्कूलमा राम्रै गर्‍यो ।

अहिले हामी सबैले ढिलो–चाँडो मास्टर सक्यौ । आफ्नो इच्छा अनुससारको काम पनि गर्दैछौ । म “गोबर गणेश” भए पनि मेरो जीवन गोबर जस्तो छैन । बरु भित्रभित्र एकनासको राप दिएर खाना पकाउने गोबरको गुईठा जस्तो वा भनौ गोबरको मल जस्तो छ । पहिला भन्दा धेरै नै बोल्छु, ठाउ‘को हल्लाएर जवाफदिने तरिका धेरै पहिले छोडिसके, नयॉ कुरा सिक्न छाडेको छैन, आफूले जानेको र बुझेको अरुलाई सिकाउने पनि गरेको छु ।

मलाई “गोबर गणेश” भनेर बोलाएको कुरा त सबैले बिर्सि पनि सक्नुभयो होला किनभने यो शब्द नसुनेको छ युगौ भैसक्यो । तर आज कता कताबाट यो शब्द दिमागमा आयो र एउटा सानो अनुभव लेखिहाले ।

तपाईसंग पनि यस्ता तितामिठा अनुभवहरु होलान् । कसैलाई सुनाउन मन लागे म सुन्न तयार छु । कमेन्ट बक्समा कमेन्ट गर्नुहोला ।