2015 Nepal Earthquake Data

The earthquake with the magnitude of 7.8 on 25 April 2015 led Nepali people to devastation. After 7.8 magnitude earthquake, hundreds of aftershock followed along with 7.2 magnitude (12 May) strong aftershock. This took life of more than eight thousand people and more than 16 thousands injured. There is no exact data how many people became homeless and had to live in the shelter.

Different sources have different data on the number of death due to earthquake. Recent data of Ministry of Home Affair’s (MOHA) is 8,856 deaths and 22,309 injured[1]. UNICEF earthquake report shows 8,631 (May 2015) and UN OCHA report shows 8,659 (4,771 female and 3,887 male) (June 2015) deaths.

I got MOHA’s list individuals who died in the earthquake (till 20 May, 201) and it contains name and details of 8,205 people. From that list, I have disaggregated the data in caste/ethnicity and gender. The result is shown in the table and figure below.

Earthquake hit everyone equally without looking any caste or ethnicity. It is obvious that those who live in the area of epicenter had lost more lives. Due to social causes like weak infrastructure, poverty, medical care, earthquake response, exclusion and discrimination, more people have lost their life. Table 1 shows the number of deaths by caste/ethnic group and sex.

Table 1: Death by Caste/Ethnic Group and sex

s.n.	Caste/Ethnic group	Female	Male	Total	Percent
1	Tamang	1479	1400	2879	35.1
2	Bahun/Chhetri	1053	795	1848	22.5
3	Newar	726	462	1188	14.5
4	Gurung	283	230	513	6.3
5	Dalit	246	209	455	5.5
6	Magar	131	125	256	3.1
7	Sanyashi/Dasnami	102	67	169	2.1
8	Majhi	84	65	149	1.8
9	Sherpa	58	71	129	1.6
10	Madheshi	47	48	95	1.2
11	Rai	29	43	72	0.9
12	Danuwar	33	27	60	0.7
13	Thakuri	31	28	59	0.7
14	Unknown	23	33	56	0.7
15	Bhujel	33	18	51	0.6
16	Thami	27	23	50	0.6
17	Foreigner	15	23	38	0.5
18	Pahari	16	14	30	0.4
19	Tharu	8	13	21	0.3
20	Muslim	8	11	19	0.2
21	Sunuwar	11	3	14	0.2
22	Limbu	8	5	13	0.2
23	Baram	5	7	12	0.1
24	Chepang	3	5	8	0.1
25	Kumal	5	2	7	0.1
26	Hyalmo	2	2	4	0.0
27	Dhimal	2	1	3	0.0
28	Thakali	1	2	3	0.0
29	Darai	1		1	0.0
30	Hayu	1		1	0.0
31	Jirel	1		1	0.0
32	Rajbanshi	1		1	0.0
	Total	4473	3732	8205	100.0

Table 1 shows the number of death of different caste and ethnic groups in chronological order. Tamang community has highest number of lives (2,879) followed by Chhetri/Bahun and Newar (1,848 and 1,188). Chhetri and Bahun (and/or Brahman) are put together in the data because many of their surnames are similar and it is hard to disaggregate data on the basis of surname. That is why their number is high. Those peoples who were not identified were counted as unknown. There are 56 unknown. Beside national, foreigners (38 persons) have also lost their life in this earthquake.

Figure 1: Percentage of death of different caste and ethnic groups

Caste and ethnic groups are categorized into seven sub-categories. Among them indigenous peoples had highest number of death (5466 i.e. 66.6 percent of the total death). People from endangered and highly marginalized indigenous communities such as Chepang, Jirel and Hayu have also lost their life in this earthquake. Hill high castes (according to Verna system) had lost 25.3 percent i.e. 2076. Dalits (lowest caste in the Verna system) had lost 455 lives which constitutes 5.5 percent. Madheshi (people from Terai) had lost 95 lives (1.2 percent). Foreigner and unknown were less than 0 percent (shown in Figure 1).

Data in Table 1 showed that number of female death is higher than that of male i.e. 54.5 and 45.5 percent respectively. When this data is disaggregated into caste and ethnic group. We could see another picture (figure 2).

Figure 2: Percentage of female and male death of different caste and ethnic groups

 It was Tamang women and girls who lost the most lives. They constitute 18 percent of the total death followed by Tamang men (17 percent). Chhetri/Bahun women together lost almost 13 percent followed by Chhetri/Bahun men (9.7 percent). Newar women lost almost 9 percent of lives. Newar men on the other hand lost 5.6 percent of the lives. The difference between male and female death among Chhetri/Bahun and Newar communities are somewhat similar. The gap is not that big in Tamang and other communities. The percentage of death among Gurung and Dalits are between 3 to 4 percent and the difference between male and female is less than 0.6 percent.

Whole nation felt the terror of earthquake. Many of them have lost their homes, property and above all they lost their family and loved ones. According to the provided by MOHA, 31 districts had seen the loss of lives. Earthquake severely affected fourteen districts and making some damage in other districts. The data of the casualties from affected districts is given in Table 2.

Table 2: Number and percent of death by district

S.N.	District	Female	Male	Total	Percent
1	Sindhupalchowk	1891	1478	3369	41.1
2	Kathmandu	586	606	1192	14.5
3	Nuwakot	393	339	732	8.9
4	Dhadhing	385	341	726	8.8
5	Rasuwa	310	256	566	6.9
6	Gorkha	232	208	440	5.4
7	Bhaktpur	212	121	333	4.1
8	Kavre	173	145	318	3.9
9	Lalitpur	112	74	186	2.3
10	Dolokha	81	81	162	2.0
11	Ramechhap	25	15	40	0.5
12	Makwanpur	19	15	34	0.4
13	Okhaldhunga	9	10	19	0.2
14	Solukhumbu	6	13	19	0.2
15	Sindhuli	9	5	14	0.2
16	Sunsari	6	3	9	0.1
17	Chitwan	1	6	7	0.1
18	Parsa	5	2	7	0.1
19	Bara	5		5	0.1
20	Lamjung	2	3	5	0.1
21	Mahotari	1	2	3	0.0
22	Rautahat	2	1	3	0.0
23	Bhojpur	2		2	0.0
24	Kaski	1	1	2	0.0
25	Morang	1	1	2	0.0
26	Sarlahi	1	1	2	0.0
27	Gulmi	1		1	0.0
28	Nawalparasi	1		1	0.0
29	Palpa	1		1	0.0
30	Rolpa		1	1	0.0
31	Rukum		1	1	0.0
32	Taplejung	1		1	0.0
33	Terathum		1	1	0.0
34	Udayapur	1		1	0.0
	Total	4475	3730	8205	100

People living in Sindhupalchowk lost the most lives (41.1 percent) followed by Kathmandu (14.5), Nuwakot (8.9 percent), Dhading (8.8 percent), Rasuwa (6.9 percent) and so on. These districts lost more than 500 lives. 14 districts have lost less than 0.0 percent i.e. one to three persons.

I hope this data will help people to understand the demography of the casualties and also to people who want to work in the earthquake response.

Note: I would like to thank Dr. Mukta Singh Tamang for providing the death toll of MOHA, Yonjan Bhai and Neem Darlami for helping me in data entry in excel and LAHURNIP for facilitating the study.

[1] drrportal.gov.np/ndrrip/main.htm?id=0 viewed on 2016.3.21

युप्पारुङमा निहित महिला अधिकार

लिम्बू समुदायको विवाह संस्कारमा नभै नहुने वस्तु हो युप्पारुङ् । कहीकही यसलाई युप्पालुङ् पनि भन्ने गरिन्छ । युप्पाको शाब्दिक अर्थ चाँदिको ढ््याक÷पैसा भन्ने हुन्छ । यसलाई लिम्बू–अंग्रेजी–नेपाली शब्दकोशमा “लगनको समयमा वर र वधूलाई आजीवन विवाह–बन्धनमा बाँधी बाचा गराउँदा प्रयोग गरिने चाँदिको टक र (विवाहलग्नअधि बेहूलीलाई दिइने) बैना” भनेर अर्थ लगाइएको छ । हामीले देख्दै आएको युप्पारुङ् वा युप्पालुङ् भनेको विवाहमा बेहुलीलाई बेहुलाको तर्फबाट दिइने चाँदिको रुपैयाको ढ््याक नै हो ।

शाब्दिक अथै जे भएपनि युप्पारुङको सांकेतिक (symbolic) अर्थ धेरै महत्वपूर्ण छ । युप्पारुङ एक जिम्मेवारीको प्रतिक हो भने यो महिलाको लागि गरिएको विषेश व्यवस्था पनि हो वा महिलाको स्वतन्त्र हुनका लागि प्रयोग गरिने साँचो पनि हो । माथि भनिए झै विवाहमा लगन गर्नु अगाडि बेहुलाले बेहुलीलाई बाचा बन्धन गरीे चाँदिको एक रुपैया बेहुलीको पोथाङको छेउमा बाँधीदिन्छ । फेदाङमाले बेहुलालाई चाँदिको रुपैया बाधाउनु अधि आफ्नी श्रीमतीको साथ दिने, इज्जत साथ घरमा राख्ने, कुनै किसिमको र्दुव्यवहार नगर्ने, श्रीमती प्रति बफादार रहने र त्यस्तो नगरेमा त्यहि युप्पारुङ्ले श्रीमतीले श्रीमानको निधारमा हानेर वैवाहिक सम्बन्धको अन्त्य गर्नसक्नेछिन् भनी बाचा बन्धन गराएको हुन्छ ।

युप्पारुङमा गरीएको बाचा बन्धनले लिम्बू समुदायमा विवाह भनेको एक करार हो भन्ने मान्यता स्पष्ट देखिन्छ । करार गर्दाका सर्तहरु पूरा नभए वा नगरीए करार भंग गर्न सकिने कुरा पनि यहाँ देखिन्छ । युप्पारुङ दिदा गरिएको करार पुरुषले तोडेको खण्डमा महिलाले पनि त्यसलाई तोड्न सक्नेछिन् । यसर्त महिलाको स्वतन्त्र हुने महत्वपूर्ण अधिकारको यहाँ रक्षा गरिएको छ । अहिलेको मानव अधिकारको भाषामा भन्ने हो भने महिलाको आत्म–निर्णयको अधिकारको सम्मान गरिएको छ ।

हामी नजिकका अन्य सामाजिक/धार्मिक समुदाय जस्तो कि हिन्दू र ईसाइ धर्ममा यस्तो व्यवस्था गरिएको छैन । हिन्दू धर्ममा एक चोटि विवाह गरिसकेपछि सात जन्मसम्म ती महिला उसैकि (उसको श्रीमानको) हुन्छे । ईशाइ धर्ममा पनि पवित्र–विवाहबन्धन (holy-matrimony) लाई चर्चले तोड्न सक्दैन वा तोड्ने अधिकार धर्ममा दिएको छैन । लिम्बू मुन्धुमले भने विवाहलाई तोड्न सकिने करारको रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ र फेदाङमाले विवाहकै समयमा युप्पारुङ बाध्ने बेला बेहुला–बेहुलीलाई सबै इष्टमित्र र तुम्याहाङबीच स्पष्ट पारेका हुन्छन् । महिलाले आफ्नो श्रीमानको घरमा अपमानित भएको, छल भएको वा र्दुव्यवहार खेपेको खण्डमा सम्बन्ध विच्छेद (नाजोङ) गर्ने अधिकार राख्दछे । यो अधिकार युप्पारुङमा निहित हुन्छ ।

युप्पारुङले निधारमा हिर्काएर चोट पुर्र्याउँनु भन्ने कुरा सांकेतिक मात्र हो । त्यसले शारीरिक चोट त खासै पुर्र्याउँदैन तर सामाजिक चोट भने राम्रै पुर्र्याउँछ । युप्पारुङमा बाचा बन्धन गरिनुको ध्येय पनि यहि नै हो । महिला आफूले आफ्नो जन्म घर छाडेर इमान्दारिताका साथ श्रीमानको घरलाई आफ्नैमानि घरको सबै कामकाज गर्ने, घरका सबै सदस्य लगायत वस्तुभाऊको रेखदेख र स्याहार–सुसार गर्ने, खेत–बारी लगायत पूजापाठका काम समेत गर्ने जिम्मा लिएकी हुन्छे । यस्तो गर्दागर्दै पनि महिलालाई सम्मानसाथ उसको श्रीमानको घरमा राखिनए भन्ने सन्देश यसले दिन्छ । हाम्रो समुदायमा भनाई नै छ, “बरु बुढी मरेकोसंग जानु बुढीले छाडेकोसंग नजानु” अर्थात् विहे गर्नु नै पर्ने अवस्था आईपरे र भनेजस्तो केटा नपाए बुढी मरेकोसंग विहे गर्नु तर बुढीले छाडेकोसंग विहे नगर्नु । हुन त बुढीले छाडेका सबै पुरुष खराब हुदैनन् तर साधारणतया त्यस्तै हुन्छ भनेर नै यस्तो भनाई प्रचलित भएको हुनसक्छ । युप्पारुङले हानेर सम्बन्ध विच्छेद गर्नुले पुरुषको सामाजिक मर्यादामा आँच पु¥याउनु नै हो । यसर्थ महिलालाई यस खाले विशेष व्यवस्था लिम्बू प्रथाजनित कानूनले दिएको छ ।

विभिन्न जाति/समुदायले परम्परागत रुपमा मानआएको÷चलिआएको नीति, नियम र कानूनलाई प्रथाजनित कानून भनिन्छ । यो लिखित वा अलिखित दुवै रुपमा हुन सक्छन् । संसारमा धेरै देशहरु छन् जहाँ त्यहाँका विभिन्न जातजाति, समुदाय, आदिवासी, जनजातिहरुको प्रथाजनित कानूनलाई राज्यको कानून सरह मान्यदा दिइएको छ । उदाहरणको लागि भारत, मलेसिया, फिलिपिन्स, क्यानडा, अमेरीका, बोलिभिया लगायत थुप्रै अफ्रिकि मुलुहरुमा प्रथाजनित कानून राज्यको कानून सरह मान्यता पाएका छन् । नेपालमा भने राज्यको कानूनले युप्पारुङ जस्तो परम्परागत मान्यतालाई प्रथाजनित कानूनको मान्यता दिएको छैन वा भनौ यस्ता प्रथाजनित कानूनलाई नै राज्यले मान्यता दिएको छैन । नेपालले आदिवासी जनजाति सम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसंघीय घोषणापत्र (United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples)  र अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनको आदिवासी जनजाति सम्बन्धी महासन्धी (International Labour Organization’s Convention on Indigenous and Tribal Peoples or ILO Convention no 169) अनुमोदन गरेसंगै आदिवासी जनजातिहरुको प्रथाजनित कानूनले राज्यको अन्य कानून सरह मान्यता पाउँनु पर्ने हो । तर घोषणापत्र र महासन्धी १६९ को कार्यान्वयन प्रभावकारी नभएको कारण यस्ता प्रथाजनित कानूको मान्यता भइ नसकेको अवस्था छ ।

युप्पारुङसंग गाँसिएको परम्परा धेरै पहिलेदेखि चलिआएको भएता पनि यो समसामयिक अवस्थामा पनि उत्तिकै व्यवहारीक छ । यो व्यवहारीक भएता पनि  राज्यको कानूनको प्रभावले गर्दा लोप हुँदै जाने अवस्था छ । साथै यसको अर्थ नबुझेर यसको महत्व विवाह विधिमा चाहिने सामग्रीको रुपमा मात्र रहने अवस्था देखिन्छ । यसको महत्वलाई समयमै बुझेर यस्ता परम्परा र प्रथाजनित कानूनलाइृ मान्यता दिलाउन आवश्यक देखिन्छ ।

Name of Limbu Gods/Godesses

There are several gods and goddesses in Limbu community. Each god has different roles and responsibilities. Here are names of Limbu god and goddesses.

1. Akawanama = goddess of land
2. Ashek Sammang = serpent god
3. Kemba Sammang = god who protects from accidents, illness, etc .
4. Theba Sammang
5. Khanjama = goddess who lives in low land
6. Khabeso Thakphumang = god of home
7. Khijora Menjora Mang = goddess of loom
8. Cherungma = goddess who saves from evil eye
9. Taksangba = god of the jungle, forest god
10. Taktakunungma = supreme power
11. Tagera Ningwaphuma = Omnipotent god
12. Tambhung = goddess of forest
13. Tungdunge = one of the clan god (god who controls anger, state of mind, etc.)
14. Tenchhama = goddess of a village (protects from mental illness)
15. Thakphuppa Kappo = god of house, grandfather god
16. Namhangma = a god (god who saves from illness of eye, ear, nose, skin, etc.)
17. Payanglungma = a god (who control anger)
18. Meyang Sammang =  Cat god (who protects kitchen garden)
19. Misek = Fire god
20. Miframa = God who protects children
21. Mukkum Mujoklungma = Supreme powerful creator
22. Mukkum Sam = Soul who gives power
23. Mujoklung Mubokwa = creator
24. Muden = a god (who protects human)
25. Munam Mang = goddess who protects from heart disease
26. Muya Sammang = Eagle god
27. Musappin Khesappin Mang, Nisammang = god of knowledge and wisdom
28. Muhik = a goddess (who helps in child birth)
29. Yang Sammang = goddess of wealth
30. Yamlenggen Sumnimang = who knows everything (past, present and future)
31. Yam Sammang = goddess of health
32. Yuma Mang = Reincarnation of Tagera Ningwaphu Mang in a form of powerful old lady to protect human beings (main deity of Limbus)
33. Yobadangba = god of land, god who protects from skin diseases
34. Laklungma = goddess who protects children
35. Lademma = goddess who protects from blindness
36. Lepmuhang = reincarnation of god (to protect human beings from calamities)
37. Warakma = god of water (protects pregnant women)
38. Sawa Sammang = Monkey god
39. Sesemang Sangsangmang = holy soul

source: Limbu-Nepali-English Dictionary

लत लाग्ने क्याण्डी

क्याण्डी सबैलाई मन पर्छ । बच्चाहरुलाई त झनै मन पर्छ । क्याण्डी खान भनेपछि हुरुक्कै हुन्छन् बच्चाहरु । तर यो लत लाग्ने क्याण्डी, बच्चालाई भन्दा ठूलालाई मन पर्छ । यो खाने नभई खेल्ने क्याण्डी हो । यसलाई “क्याण्डी क्रस सेगा” भनेर चिनिन्छ ।

क्याण्डी क्रस सेगाको लतमा धेरैजना परेका छन् र त्यसमध्ये म पनि एक हुँ । यो क्याण्डीको लतमा परेपछि के के हुन सक्छ म क्रमैसँग बताउने छु ।

१. समय गएको पत्तै हुँदैन ः एक गेम खेल्छु भनेर मोवाइल समात्यो पाँच वा त्यो भन्दा बढी गेम खेलिन्छ । हारे पाँच गेम जिते त्यो भन्दा बेसी खेल्न सकिन्छ । पाँच गेम हार्दा पनि लगभग १५÷२० मिनेट त्यसै जान्छ । एक गेम खेलेर छाड्छु भने पनि यसले लठ््याएर छाड्नै सकिन्दैन । एउटा लाइफ भए मात्र एक पटक खेल्ने हो । लाइफ भए सम्म छाड्न मन लाग्दैन, यो क्याण्डीलाई ।

क्याण्डी खाने मान्छे टेक्नोलोजी चलाउन जान्ने छ भने मोबाइलमा समय अघि सारेर पनि लाइफ बढाइ क्याण्डी खेल्ने गर्छन् । मैले पनि धेरै पटक त्यसरी लाइफ बढाएर खेलेको छु । यस्तो गर्द २–४ घण्टा नै क्याण्डी खेल्न सकिन्छ तर समयले डाँडा काटीसकेको पत्तै हुँदैन ।

२. खानेकुराको सत्यानास ः क्याण्डी पड्काउने लत लागेको मान्छेले खाना खाने बेलामा पनि क्याण्डी खेल्न छाड्दैन । त्यसो भएपछि खाना सेलाउने भयो र सेलाएको खाना राम्रोसँग खान सकिन्दैन । क्याण्डी फोड्ने मान्छेले खाना पकाउँदा पनि क्याण्डी छाड्दैन र खाना कहिलेकाहि डढ्ने पनि गर्छ । खाना डढेपछि न अरुले खान सक्नु न आफूले नै । अनि भएन त खानेकुराको सत्यानास् ।

३. कामको थुप्रो ः जब समय जति क्याण्डी मै खर्च हुन्छ भने कामको थुप्रो नलाग्ने कुरै भएन । क्याण्डी खेल्दिन, काम गर्छु भनेर काम गर्न लाग्यो । एक छिन खेल खेलु लागि हाल्छ । अनि एक गेम, एक गेम भन्दा भन्दै धेरै गेम खेलि सकिन्छ । अहिलेको काम भरे, भरेको काम भोलि, भोलिको काम पर्सि । अनि त सकि गो नि …… ।

४. साथीहरु रिसाउने, सम्बन्ध बिग्रने ः बच्चालाई क्याण्डी दियो वा बच्चाले क्याण्डी माग्यो भने बच्चासंग सम्बन्ध सप्रिन्छ । तर यो क्याण्डीले सम्बन्ध बिगार्छ । क्याण्डी नखेल्ने साथीहरु फेसबुक म्यासेजमा क्याण्डीमा लाइफ माग्यो भनेर रिसाउँछन् र अनफ्रेन्ड गर्छु भन्छन् । अन्य ठाउँमा काम गरेन, भनेको कुरा सुनेन भनेर रिसाउने । कुरा गर्दै क्याण्डी खेल्दा कुराको सिलसिला बिग्रेर बर्बाद । सुनी राखेको छु भनी रहन्दा पनि ध्यान क्याण्डीमा हुँदा रेसपोन्स अन्यथा हुँदा परिवारजन रिसाउने त भयो नै ।

५. बिनासित्तिको गालि खाने ः क्याण्डीको लतले गर्दा यत्ति धेरै गालि खानुपर्ने तर पनि क्याण्डी प्यारो लाग्ने । अचम्मैको लत लगाउने । क्याण्डी खेल्दा त गालि खाने नै भयो, नखेल्दा पनि यसले धेरै क्याण्डी खेल्छ भनेर लागि खाइने ।

समयको बर्वादी, खानेकुराको सत्यानास, कामको थुप्रो लगाउने, सम्बन्धमा कटुता र गालि खान्दा पनि नछुट्ने लत लगाउने क्याण्डी । यस्तो क्याण्डीलाई के गर्ने होला ? छाड्न नि नसक्ने, राख्न नि हैरान ।

Everyone has a story to tell: One Year of Earthquake

Everyone who survived 25 April 2015 earthquake has a story to tell. That story of survival and devastation is in our minds as they are of yesterday. Every aftershock reminds us of the moment where earth d like never before.

Every day we think of earthquake, aftershock, shock, jolt or shake. Every shake, even it is not a quake, we got terrified. when a baby moves a bed with her innocent jump, we get up terrified thinking it as earthquake. When a big truck pass by and shakes the ground with its heavy load and sound, it feels like quake. Our mind is tangled around earthquake. There is no day there was not a post about earthquake in social media and online news portals. People keep on sharing the news and astrologer’s calculation on upcoming earthquake (the big one). Some commenting as fake and many still fearful.

Every social gathering, there is a bit of a talk on earthquake. Everyone has story to tell, one stuck in a bathroom and other in a mall, one in stairs of five-storey building and other in a lift, one in a cinema hall and other in a playground, one in hospital bed panicking and other in a house trying to run as fast as one can, one in the temple praying and other under the rubble fighting with death. Every story is interesting as other.

Everyone has additional story to tell about “the life under a tent”. Meeting with neighbours we never talked with, finding out where they originally from, sharing food and drinks we had, talking how fierce nature could be. It was the time when we also knew our strength and weaknesses. It was the time when we see the true colour of our family, friends and neighbours. Again there are stories of support, help, betrayal, discrimination and illtreatment to tell about.

Those who survived are capable of telling their stories but those who lost their life also had stories. How they died, where they died, they died young and they died old, they died alone or they died together with someone, how they lived their life and so on.

Many many stories, many many memories – some we do not want to forget and some do not let us forget. Everyone has a story to tell of the great Earthquake.

If you like my article please click like and follow  to get more updates.

 

 

How to learn Limbu language

Learning language needs dedication and practice. There are people who are very good in  learning and there people who are not so good. There are different tricks to learn language

1. Stay with people who speaks the language

If you really really want to learn Yakthung-pan (Limbu language), then best way to do is to go to the place where people only speaks Yakthung-pan. Or hang around with people who speaks the language.

Some of my foreigner friend suggested to have girlfriend/boyfriend who are native speakers so that you can learn the language faster. In my opinion, it will be best to go to village where everyone speaks Yakthung-pan somewhere in Panchthar, Taplejung or Terathum (but not their district headquarters or near district headquarters).

2. Take a class

If you have a group of people who wants to learn Yakthung-pan, then you can find a tutor. There are tutor who also teach individuals. With this little investment, you can achieve something important.

Actually, my brother and I went to Yakthung-pan classes run by an organization called Lilda. Dilendra Kurungbang (now he lives in Panchthar) was our Siksamba (teacher). It was a fun to be in class where there was no age bar. Young and old we all learned together. (Wish we could continue such classes again).

3. Get help from print materials

Getting help from print materials is another way to learn language. It might not help much in verbal part but it will help in understanding. My best friend in this part is dictionary. Now there are several dictionaries in the market and most of them are Limbu-English-Nepali and Nepali-Limbu. I have not seen any English to Limbu. (I hope there is, if not I hope somebody will work on it).

There’s a book called “Yakthung Pan Hu Asi” (i.e. Learn Yakthung Pan or Limbu language) published by Kirat Yakthung Chumlung. This books also helps a lot for beginners. There are several other books published for non-formal education published by different organizations.

There are several newspaper and magazines in Limbu every year. You could grab one of them and read them, mark the word and find the meaning in the dictionary or by asking. (This is not for the beginners though). But going through dictionary, word by word helps a lot (for beginners as well).

Actually, I have been reading Bairagi Kainla’sMundhum compilations (he has published several compilation of Mundhum). These compilations are in bilingual (Limbu and Nepali), so you can read in both language that makes easier to understand and learn. I wrote the words and find their meanings. I like it because Mundhum is so interesting and we can learn so much from it.

4. Audio-visual

Experts says that audio-visual is the best way to learn and tech. So, there are plenty of them in Yakthung-pan. There are so many music albums and videos realesed each year. Bhagat Subba, Jhuma Wanem and Manu Nembang are few names who have beautiful voice to listen.You can find one of them (buy CD or youtube) and write down the lyrics and find meanings. Sing along with the song. Enhance your vocabulary as well as pronunciation.

If you are fan of watching movies then good news is every year a couple of movies are released in Yakthung-pan. You can buy the DVD and watch them. I cannot guarantee the quality but you can definately use it as learning tool. You can find them in Ina Cassette Center, Putalisadak (opposite to Reporter’s club; Kirat Yakthung Chumlung Office (www.chumlung.org.np); Namendra Sing Angbuhang also sells these items at his library at Buddhanagar, Indigenous Film Archive (www.ifanepal.org.np) and Yakthung Munchait Chok Sayang (i.e. association of Limbu film-makers) could help you in getting good movies.

5. Use Internet, email and social media

Internet is great tool for learning many things. You can use it creatively according to your need. The most simple and easy way is to make email group in yahoo or google and learn from each other. You can also use facebook as a learning tool (actually I just created facebook page called “Learn Yakthung Pan” and group “Learn Yakthung Pan”).

6. Mobile application

Mobile application has been an effective way to learn language. There are several applications to learn popular languages such as English, Spanish, French, Chinese, Hindi and so on. But I have not seen any application to learn Yakthung pan. So, I am thinking of developing one with the help of my friends and elder (who speaks Yakthung). (I am looking for moral and financial support and if you are interested to involve in this work or want to support the cause, please email me at limbusirju@yahoo.com).

These are the few techniques and tools to learn Yakthung pan. I hope you like it.

[If you like my article please click the like button and follow me for more updates] 

तागेरा निङ्वा?फु माङ

Til Bikram Nembang

December 9, 2014 ·

तागेरा निङ्वा?फु माङ

A Limbu couple worshipping gods and goddesses (photo: unknown)

लिम्बू भाषामा सृष्टिकर्ता ईश्वरलाई ब्रह्माण्ड र चराचर जगतको सृष्टि गरेकाले ईश्वरलाई मुजो:क्लुङ(मु–चोःक्–लुङ्) माङ खेजो:क्लुङ(खे–चोःक्–लुङ्)माङ भनिन्छ । यिनै मुजो:क्लुङ खेजो:क्लुङ माङ ‍‍भनेको तागेरा निङ्वा?फु माङ हुन् ।

तागेरा र निङ्वा?फु माङ परम सत्ता हो तर निर्गुण(मेन्निमाङ) र निराकार(मेन्धामाङ) हुनाले इन्द्रियातीत हुन्छ । निर्गुण(मेन्निमाङ) र निराकार(मेन्धामाङ) अर्थात् तागेरानिङ्वा?फु माङलाई यसभित्रका दुइ समस्तपदका सहयोगले व्याख्या गर्ने प्रयत्न तल गरिन्छ ।

लिम्बू भाषामा माङको गुण बताउने ती दुइ शब्द वा समस्तपद हुन् (१) तागेरा र (२) निङ्वा?फु । जस्तै – (३) तागेरा माङ् भन्दा माङको गुण तागेरा समस्तपदले बताउँछ तथा (४) निङ्वा?फु माङ भन्दा निङ्वा?फु समस्तपदले माङ्को गुण बताउँछ । त्यसैले तागेरा र निङ्वा?फु यी दुइ समस्त पदले माङ्को विशेषता बताउँछ र विशेषणको काम गर्दछ । क्रमस: यी दुइ शब्द वा समस्तपदमा विचारविमर्ष गरौँ । पहिले तागेरा समस्तपद वा शब्दमा विचारविमर्ष गरौँ ।
(क) तागेरा
तागेरा शब्द दुइ क्रियापद ताःमा(ताः-मा) र केप्मा( केर्/केत् – मा) को समास प्रक्रीयाबाट बनेको त्रिआक्षरिक समस्तपद हो ।
लिम्बू भाषामा “आउनु” अर्थ बुझाउने चार क्रियापदहरू छन् । ती हुन् – (१) युः – मा( माथिबाट तल आउनु, (२) थाःङ् – मा(तलबाट माथि आउनु) र (३) फेर्/ फेन् – मा( वर वा परबाट आउनु) तथा (४) ताः-मा (जताबाट पनि आउनु)
पहिलो तीन लिम्बू क्रिया(युः-मा, थाःङ् -मा, र फेर्/ फेन् – मा) ले दिशाको सङ्केत दिने हुँदा दिशाबोधक( directional verb) क्रिया भनिन्छ । तर चौथो क्रिया ताः-मा भने आउनु मात्र तर कताबाट आउनु ? आउने निश्चित दिशा नबुझाउँने क्रियापद हो । त्यसैले यो दिशाबोध नगर्ने क्रिया(non- directional verb) हो ।
यसरी हामी लिम्बू भाषामा आउनु कार्य बुझाउने दिशाबोधक र दिशाबोध नगराउने गरेर दुइखाले क्रिया पाउँछौँ ।
(क)दिशाबोधक( directional verb) क्रिया
(५). थाःङ् – मा ( माथि वा उत्तर आउँछ, वक्ताको सतहभन्दा मुनिबाट)
(५). युः – मा ( तल वा दक्षिण आउँछ, वक्ताको सतहभन्दा माथिबाट)
(७). फेन्- मा( यता आउँछ – समान सतहबाट)
निम्न वाक्यहरू हेरौँ – –
(८) योनु फेन्
(९) थोनु फेन्
(१०) नानु थाःङ्
(११) कत्नानु यु
(१२) योनु कत्थो यु
(१३) थोनु क,यो थाःङ्
माथि दिइएका (८) देखि (१३) सम्मका सबै उदाहरण लिम्बू बोलाईमा पाइँदैनन् । यी सबै अशुध्द मानिन्छन् ।
(१४) (कत्थो) थाःङ् : तलबाट माथि वा उत्तर दिशामा आउँछ
(१५) (क,यो) यु : माथिबाट तल वा दक्षिण दिशामा आउँछ
(१६) (क,ना) फेन् : वरपर वा पूर्व अथवा पश्चिम दिशाबाट मात्र आउँछ
माथि दिइएका (१४) देखि (१६) सम्मका सबै उदाहरण लिम्बू बोलाईमा पाइन्छन् । यी सबै शुध्द मानिन्छन् ।

थाःङ् मात्रभने पनि माथि आउँछ भन्ने अर्थबोध गर्दछ जसरी युः मात्र भने पनि तल आउँछ भन्ने बुझिन्छ । त्यसरी नै फेन् भन्दा वक्ताको सतहमा वरपर, दायाँबायाँ, अघिपछिबाट आउँछ भन्ने बुझिन्छ । तर जोड दिनका लागि जस्तै कत्थो (यतामाथि), क,यो(यता तल), क,ना(यता वर) जस्ता क्रियाविशेषण जोडिन्छन् । यी तीनै दिशाबोधक क्रियाले अर्थात् (क) थाःङ्-माले वक्ताको सतहभन्दा तलबाट माथि वा उत्तर दिशामा आउनु मात्र बुझाउँछ । त्यस्तै (ख) युः-मा ले वक्ताको सतहभन्दा माथिबाट तल वा दक्षिण दिशामा आउनु मात्र बुझाउँछ । त्यस्तै नै (ग) फेर्/ फेन् – ले वक्ताको समान सतहबाट भनेको वरपर वा पूर्व अथवा पश्चिम दिशाबाट मात्र आउनु बुझाउँछ । माथिबाट वा तलबाट आउनु बुझाउँदैन ।
(ख) दिशाबोध नगर्ने क्रिया (non- directional verb)
ताः-मा – क्रियाको शाब्दिक अर्थ आउनु हो । तर कताबाट? यस क्रियापदले निश्चित दिशा बुझाउँदैन ।
बरु ताः-मा – क्रियापदले जताबाट पनि आउनु भन्ने अर्थ दिन्छ । कुनै एक निश्चित दिशाबाट आउने, अरु दिशाबाट आउन नसक्ने भनेर यसले बुझाउँदैन ।
जताबाट पनि आएर वा गएर पुग्यो भन्ने अर्थ दिने तागेरा समस्तपद जुन ताः-मा (जताबाट पनि आउनु) र केप्मा (पुग्नु, आएर वा गएर) क्रियापदहरू मिलेर बनेको संयुक्त क्रियापद (compound verb) हो भन्न पनि सकिन्छ (?) ।

ताः-मा क्रियापद तथा केर् /केत्-मा क्रियापदका धातु ता/आउ) र केत्/केर् (पुग् ) मिलेर बनेको छ यो समस्तपद तागेरा जसले ताः-मा जताबाट पनि आइपुग्ने भन्ने अर्थ दिन्छ । पुग्नु आएर पनि पुगिन्छ अनि गएर पनि पुगिन्छ । जताबाट पनि (पहिले नै) आइपुगेको हुन्छ वा विद्यमान हुन्छ ईश्वर त । आउँछ भनेमा त अहिले यहाँ नभएको अर्थ दिन्छ । अहिले यहाँ वा त्यहाँ वा कहीँ पनि नभएको त कसरी सर्वव्यापी हुनसक्छ त ? त्यसैले दुवै क्रियाका धातुहरू मिलेर तागेरा बनिएको देखिन्छ ।
(१७) आन्देन् थासिङ्बा, हिम्मो केर्– बि हो ?
(१८) खा आल्लोरक् हिम्मो केर्–आङ् (केराङ्) लो ।।
माथिको पहिलो वाक्यले गएर पुगेको कर्म वा कार्य बुझाउँछ भने दोस्रो वाक्यले आएर पुगेको कर्म वा कार्य बुझाउँछ ।

माथिबाट तल मात्र आउन सकेको भए युगेरा माङ, तलबाट माथि मात्र आउन सकेको भए थाःङ्गेरा माङ र वरबाट परबाट मात्र आउन सकेको फेगेरा माङ् भनिन्थ्यो ईश्वरलाई । तर सर्वशक्तिमान र सर्वव्यापी हुनाले जताबाट पनि गई पुग्ने वा आई पुग्ने हुनाले माङलाई तागेरा माङ भनिन्छ ।
लिम्बू सोचअनुसार ईश्वर जहीँ पनि उपस्थित वा अवस्थित छ । ब्रह्माण्ड, पृथ्वी, स्थावर, ज‌ङ्गम, जलचर र थलचर सबैमा व्याप्त छ− हुनाले जताबाट पनि आउन सकेको भएकाले सर्वव्यापी भनिएको पनि हो ।
(ख) निङ्वा?फु
अब निङ्वा?फु समस्त पदको कुरा गरौँ । यो समस्तपद दुइ संज्ञापद वा शब्दहरू निङ्वा? तथा फु मिलेर समासको प्रक्रियाबाट निर्माण भएको त्रिआक्षरिक समस्तपद वा शब्द हो ।
( ख १) निङ्वा? शब्द दुइआक्षरिक र बहुआर्थी शब्द हो । निङ्वा? शब्दको एकभन्दा धेर अर्थ पाइन्छन्, जस्तै ः
(१९) कुनिङ्वा? तुक्
(२०) कुनिङ्वा? मेद्यानेन्
(२१) कुनिङ्वा? तुम्सा
(२२) कुनिङ्वा?‌ओ मेयाक्नेन्
(२३) कुनिङ्वा? वा
(२४) केनिङ्वा? ओ कत्तो ।
(२५) निङ्वा? नुरिक् चोगुआङ्लक् पाःत्तु
यी वाक्यबाट हामी निङ्वा? को अर्थ मन, चित्त, बुध्दि, विवेक, ज्ञान, इच्छा, सम्झना, विचार इत्यादि बुझ्छौँ। तर मूलतः चेतना, चैतन्य अथवा ज्ञान नै हो भनेर अर्थ्याउन सकिन्छ ।
( ख २) फु शब्दको अर्थ सरल छ – भन्डार, कोष, ढिकुटी, खानी । जमिनमाथिको खानी भन्डार वा ढिकुटी हो भने जमिनमुनिको भन्डार वा ढिकुटी खानी हो ।
(२६) तक्फु(तक्-फु) “अन्नको ढिकुटी वा भन्डार”
(२७) याङ्फु(याङ्-फु) “पैसाको ढिकुटी वा भन्डार”
(२८) फेन्जेरे कुभु “फलामको खानी”
त्यसैले निङ्वा?फुको शाब्दिक अर्थ “बुध्दि, विवेकको खानी अर्थात् ज्ञानको खानी वा चैतन्य” भन्ने नै हुनजान्छ ।

ईश्वर अथवा भगवान भनेका ज्ञानको खानी/भन्डार हो । ज्ञान भनेकै ईश्वर हो । ज्ञान सर्वत्र छ, कुनै एक ठाउँविशेषमा सीमित हुँदैन । सर्वत्र पाइने हुनाले सर्वव्यापक छ । सर्वव्यापक हुनाले नै ज्ञान भनेको ईश्वर हो । ज्ञानले नदेखेको र नजानेको केही र कोही नहुने हुँदा सर्वज्ञ पनि भनिन्छ । ज्ञानलाई कुनै दिशाले छेक्न सक्तैन नै । जुनै दिशाबाट गएर होस् वा आएर होस् पुग्नसक्ने शक्ति भएको सत्ता नै ईश्वर हो । ईश्वर भनेको नै ज्ञान हो ।

त्यसैकारण जताबाट पनि आइपुग्ने हुनाले ईश्वरलाई तागेरा माङ(सर्वव्यापी) र निङ्वा?फु माङ (ज्ञानको खानी) भन्दछौँ । जहीँ पनि उपस्थित वा अवस्थित भएर रहेका ईश्वरलाई लिम्बू मुन्धुमअनुसार त्यसैले सर्वव्यापक वा सर्वव्यापी ठानिन्छ । जहीतहीँ व्याप्त हुनाले सार्वभौम‚ सर्वव्यापी र खण्डित गर्न नसकिने हुँदा अखण्ड र सर्वशक्तिमान ठानिन्छ ।

हाम्रो भाषामा कत्रो शक्ति रहेछ यी दुइ शब्दका विश्लेषणबाट बुझिन्छ । त्यसैले वैदिक वाङ्मयमा शब्दब्रह्म भनिएको छ । त्यसरी नै बाइबलमा “There was word and the Word was God” भनिएको हो । हामीभित्र नै छ अथाह ज्ञानको भन्डार अथवा खानी । त्यसैले ईश्वर पनि हामी भित्र नै छ । खोजी निकाल्ने काम विद्वत् जन, साम्बा, येबा येमा, साधक र योगीजनका प्रयत्नमाथि निर्भर गर्दछ ।

Note: I copied this article from facebook post of Mr. Til Bikram Nembang “Bairagi Kainla”.