आज हामी वातावरण प्रदुषण, जलवायु परिवत्र्तन तथा मौसम परिवत्र्तनका कुरा गर्छौ । मौसम परिवत्र्तनका कारण ठूला ठूला प्राकृतिक प्रकोप आएको, अम्लीय वर्षा भएको र पृथ्वी तातिएर दिनदिनै विभिन्न जीवजन्तुहरु लोप भएको पनि सुनिरहेका छौ । यसै गतिमा पृथ्वी तातिएर गए, पृथ्वीमा मानिसको अन्त्य हुन धेरै समय लाग्दैन भनी कतिपय वैज्ञानिकहरु भनिरहेका छन् । यी त भए ठूला ठूला कुराहरु । हाम्रै वरीपरीका कुरा गरौ न । हाम्रो शहर फोहर छ, सडकमा धुवा, धुलो र खाल्डाहरु छन्, बस्तीहरु जथाभावी बढेका छन् र बाक्ला भएर गएका छन्, जंगल जंगल रहेनन्, खोलानालामा पानी होइन फोहर बग्न थालेका छन् आदि इत्यादि । यी कुराहरुलाई सम्बोधन गर्नुपर्छ भनी एकखाले समूह आन्दोलित छन् । उनीहरु प्ले कार्ड बोकेर कहिले सडकमा ¥याली गर्छन् त कहिले धर्ना दिन्छन् अनि कहिले खोलानाला र बाटोहरु सफा गर्न धाउँछन् । मिडियाले पनि यस विषयलाई प्रशसतै उठाएको छ । उहाँहरुको यो कामलाई सलाम छ ।
म वातावरणवादी वा वातावरण रक्षा गर्नुपर्छ भनेर पैरवी गर्ने व्यक्ति परिन न त मिडियाकर्मी नै । तर म हाम्रो शहरमा फोहर पैदा गर्ने एक नागरीक चाहि पकै हो । म पनि यो शहरलाई फोहर बनाउँनमा भागिदार छु । वातावरणलाई दुषित बनाउँनमा मेरो पनि हात छ । त्यसैले यो वर्ष मैले फोहर कम गर्न र वातावरण प्रदुषणलाई न्यूनिकरण गर्न केहि गर्न सकिन्छ कि भनेर केहि पहल गर्ने अठोट गरेको छु । ती यस्ता छन् ।
(१) मिनिमलिजम (minimalism) अनुसरण गर्ने
बजारमा नयाँ लुगा देख्यो त्यहि चाहियो, जुत्ता देख्यो त्यहि चाहियो, भाँडाकुडा देख्यो त्यहि चाहियो, नयाँ फोन बजारमा आयो त्यो पनि चाहियो, ग्याजेट (gadget) पनि चाहियो, स्टेसनरी चाहियो, श्रृगारका सामान चाहियो, गरगहना चाहियो । यो चाहियो, त्यो चाहियो, राम्रो लागेको सबै चहियो । यसरी चाहियो भनेर सामान किनिरहन्दा हामीले किनेका धेरै चिजहरु कुनै कुनामा थुप्रेर बस्छन् । प्रयोग हुन्छ होला तर अधिकांश कुनै कुनामा वा दराजमा थुप्रिएर बसेको हुन्छ । मैले पनि यसरी घरमा थुप्रै (नयाँ–पुराना) सामानहरु थुपारेर राखेको छु । अब सोचौ त्यो सामान बनेर आफूकहाँ आइपुग्दा कति इन्धन लाग्यो होला, कति मान्छेले कति समय खर्चे होलान् र वातावरण प्रदुषणमा त्यसको योगदान कति भयो होला ? अनि आफूले त्यो सामान किन्नलाई कति समय र पैसा चर्ख ग¥यौ ? त्यसको प्रयोग कति ग¥यौ ?
अबको वर्ष (सन् २०१८) मा मैले आफूलाई सुधार्ने अठोट गरेको छु । आफूलाई आवश्यकता भएको सामान मात्र किन्ने र यस्ता सामान किन्ने जुन जीवनभर (आफ्नो र सामानको) प्रयोग गर्न सकियोस् वा त्यस्ता सामान किनेर पश्चाताप गर्न नपरोस् । ती सामानको पुरापुरा फाइदा उठाउन सकियोस् । यो चाहियो र त्यो चाहियोबाट पर गएर साँचै चाहिएको सामान मात्र किन्ने अबको बाटो रहेको छ ।
खासगरी अहिलेको फाष्ट फेसन (fast fashion) बाट प्रभावित भएर हामी बजारमा नयाँ सामान आयो कि किन्ने गर्छौ वा त्यसैको पछि लाग्छौ । त्यसले पनि ठूलो भूमिका खेलेको छ फोहर मैला बढाउनमा । नयाँ फेसन आउनासाथ पुराने (जुन साँचैमा पुरानो हुन्दैन) आउट अफ फेसन हुन्छ र काम नलाग्ने हुन्छ । त्यसैले फेसन टेन्ड भन्दा पनि स्लो (slow) वा टाइमलेस फेसन (timeless fashion) अपनाउने छु । स्लो वा टाइमलेस फेसन भन्नाले तुरुन्तै परिवत्र्तन नहुने र एक पटकको लगानी वर्षै चल्ने हुन्छ ।
यो वर्ष “लेस इज मोर” (less is more) अर्थात् थोरै नै धेरै हो भन्ने व्यवहार (attitude) अवलम्बन गर्ने छु । अहिलेको अर्थ व्यवस्था उपभोक्ताबाद (consumerism) मा आधारित छ । उपभोक्तालाई अनेकौ प्रलोभनमा पारेर सामान खरिद गराउन व्यापारीहरु तल्लिन छन् । उदाहरणको लागि चियाको विविधता ९खबचष्भतथ० यत्ति धेरै बनाएको छ जस्तो कि ग्रिन टी, जसमिन टी, स्लिम टी, यार्सागुम्बा टी, मिन्ट टी, तुलसी टी, हर्बल टी, सिटिसी टी, अर्थोडक्स टी, आदि इत्यादि । अनि त्यसको विज्ञापन यसरी देखाइन्छ कि त्यो नकिनिकन मन शान्त नै हुन्दैन । आफूले खाइरहेको चिया बाहेक अन्य प्रकारको चिया सायदै खाइन्छ । के नै होला भनेको किनेको त्यो नयाँ स्वादको चिया मन नपरेर खेर जान्छ । लत्ता–कपडा, जुत्ता, व्याग, श्रृगारका सामग्रीहरु, घर सजाउने सामान, भाडाकुडा आदि विज्ञापनकै कारण अनावश्यक रुपमा किनिन्छ जसको अत्यधिक उपायोग हुँदैन । त्यसैले धेरै भन्दा पनि थोरैमा वा जति आवश्यक छ त्यत्ति किन्ने । यसले समय र पैसा दुवै बचाउँछ । अनि मलाई यो चिज चाहिन्दैन, मसंग मलाई आवश्यक पर्ने सबैथोक छ भन्ने भावना जब मनमा आउँछ, त्यो अत्यन्तै सन्तुष्टिजनक (fulfilling) हुन्छ ।
मिनिमलिजमको शिद्धान्त पनि यहि हो – आफूलाई जति आवश्यक छ त्यत्तिमा जीवन गुजार, तिमि त्यसैमा सुखी र खुशी हुनसक्छौ । मिनिमलिजम अपनाउँदा थुप्रै फाइदा छन् तर तुरुन्त देखिने फाइदा तीनवटा छन् । (१) पैसा बचत हुन्छ, (२) समयको बचत हुन्छ र (३) घर र जीवन दुवै व्यवस्थित (clutter free) भएर जान्छ ।
२. फोहर (waste) न्यूनिकरण गर्ने
फोहर निकाल्दै निकाल्दिन भन्न त गाह्रो हुन्छ तर फोहर कम गर्छु भन्न सकिन्छ । यसको लागि एउटा उपाय हो बजार जान्दा आफ्नो सामान बोक्न झोला साथमा लिएर हिड्ने । म एक जनाले मात्र दिनमा एउटा प्लाष्टिक झोला कम गरे भने वर्षमा ३६५ वटा झोला कम गर्ने छु । त्यसैगरी खाने पानीको बोतल बजारमा किन्नुको साटो आफ्नो पानीको बोतल आफै बोकेर हिड्ने बानी गर्ने । केहि प्लाष्टिकका बोतलहरु फोहर बनाएर फाल्नबाट जोगिन्छ ।
३. रिसाइकल (recycle), अपसाइकल (upcycle), अरुलाई दिने (donate) र साटासाट (exchange) गर्ने
हुन त हामीकहाँ (विषेशगरी मध्यम र निम्न वर्ग) रिसाइकल अत्यधिक हुन्छ । दाईले लगाएको भाइ–बहिनी सम्मले लगाएर भाडा समाउने देखि भुइ पुछ्ने भएर मात्र फालिन्छ । अन्य सामानहरु पनि रिसाइकल गर्न सकिन्छ भने त्यसलाई तुरुन्त फोहरमा फाल्नुको साटो रिसाइकल गर्ने अठोट गरेको छु । उदाहरणको लागि पुरान लगाउन नमिल्ने कपडालाई मिसिनले रुवा बनाउन सकिन्छ र उक्त रुवालाई डसना वा चकटी बनाउन सकिन्छ । त्यसैगरी पुराना कपडाबाट फेरीफेरी लगाउन मिल्ने (reusable) प्याड, तातो भाडा समाउने पट होल्डर (pot-holder), एप्रोन (apron), आदि बनाउन सकिन्छ । कतिपयले पुराना कार्टुनका जुत्ता राख्ने ¥याक, बस्ने मुडा, सजाउने सामान, पुराना कागजका घर साजाउने सामान, झोला, माला आदि बनाएको इन्टरनेटमा प्रशस्त देख्न सकिन्छ ।
पुराना तर लगाउन लायक कपडा वा प्रयोग गर्न सकिने अन्य वस्तुहरुमा काम गरेर फेरी प्रयोग गर्न लायक बनाउने कामलाई अपसाइकल ९गउअथअभि० भनिन्छ । यो वर्ष मैले अपसाइकलका थुप्रै काम गनेछु । उदाहरणको लागि भर्खरै मैले नयाँ हेलमेट (helmet) किन्नुको साटो पुरानै हेलमेटलाई अपसाइकल गरे । केहि कपडाहरु अपसाइकल गर्ने मेरो लिष्टमा छ । अपसाइकल गरेर हामीले फोहर कम गर्न सक्छौ ।
लिनेदिने (exchange) चलन धेरै पुरानो हो । हामीलाई आवश्यक नभएका र घरमा त्यत्तिकै थन्किएर बसेका सामान हामी अरु कसैलाई दिन सक्छौ (जसलाई त्यो सामानको आवश्यकता छ) । यसरी अर्को व्यक्तिलाई त्यो सामान दिदा आफूले लगाएको पैसाको मूल्य पनि उठ्छ र अर्को व्यक्तिको पैसा पनि जोगिन्छ । त्यसैगरी आफूलाई चाहिएको सामान अरुसंग लिन पनि सकिन्छ । यसमा मुख्यगरी किताबलाई लिन सकिन्छ । किताब एक्सचेन्ज गरेर पड्नु राम्रो हुन्छ ।
४. प्लाष्टिकले बनेका सामान सकेसम्म नकिन्ने
प्लाष्टिक कुहिनको लागि करीब १० देखि १००० वर्षसम्म लाग्ने रहेछ । संसारमा प्लाष्टिकको प्रयोग वातावरण प्रदुषणको एक महत्वपूर्ण कारक बनेको छ । त्यसैले अबको वर्ष प्लाष्टिकले बनेका सामान सकेसम्म नकिन्ने । त्यसको साटो सजिलै कुहिने वा बायो–डिग्रेडेबल (bio-degradable) सामान किन्ने । प्लाटिक नभएका सामान पाउन अहिले अत्यन्तै गाह्रो छ तर कोशिश गर्न सकिन्छ । उदाहरणको लागि प्लाष्टिकको बास्केट किन्नको साटो बासको किन्ने, खानेपानी राख्नलाई गग्री वा माटोको भाडा (सुराही र मठका) प्रयोग गर्ने, फोहर हाल्नलाई पुरानो कार्टुनमा पत्रिका राखेर प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
५. विरुवा रोप्ने
आफ्नो घरको वातावरण र हावा स्वच्छ बनाउनको लागि विरुवा रोप्ने पहिलो प्रथामिकतामा राखेकी छु । विरुवा रोप्नलाई मेरो जग्गा छैन तर त्यसले मलाई छेक्नेवाला छैन । मेरी आमाले घरको छत र बार्दलीमा विरुवा रोप्ने गर्नु भएको छ । मैले त्यसलाई नै निरन्तरता दिने छु । घरभित्र उम्रने र छायामा उम्रने विरुवाहरु राप्ने काम गर्ने छु । मनि प्लान्ट, ध्यू कुमारी, स्पाइटर प्लान्ट, बेगुनिया, रबर प्लान्ट, फरच्यून बेम्बो, पिस लिलि, उन्यू, आदि घर भित्र रोप्न सकिने विरुवाहरु हुन् । यसमध्ये मनि प्लान्ट मलाई मनपर्ने विरुवा हो । यसलाई गमलामा रोपे पनि हुन्छ वा पानीमा त्यसै राख्दा पनि यो मर्दैन । मनि प्लान्टको सानो हागा भाचेर बोतलमा राख्दा यसले विस्तारै जरा हाल्छ । बेलाबेलामा बोतलमा पानी थपिदिए पुग्छ । यो हावा स्वच्छ बनाउँन एकदमै राम्रो विरुवको रुपमा चिनिन्छ । ध्यू कुमारीलाई पनि माटोमा गडिदिएर बेलाबेलमा पानी हाले पुग्छ । यो पनि हावा सफा गर्ने राम्रो विरुवा हो । यस्ता थोरै स्याहार गर्नु पर्ने विरुवाहरु घरभित्र धेरैभन्दा धेरै रोप्ने मेरो लक्ष्य यो वर्ष छ ।
